TƯ DUY PHẢN BIỆN TRONG TIẾN TRÌNH HIỆP HÀNH

Lm. Giuse Phạm Đình Ngọc SJ

WHĐ (21.09.2023) – Có người hỏi tôi: “Tư duy phản biện trong cộng đoàn Công giáo tốt hay xấu?” Thoạt nghe chắc ai cũng đồng ý với tôi rằng tư duy phản biện rất cần thiết trong thời đại hôm nay. Nhà trường cũng đang cố gắng đồng hành với học sinh trong lãnh vực này. Một trong những mục tiêu của giáo dục là giúp cho học sinh có cơ hội tập và có khả năng tư duy phản biện. Thiết tưởng điều này cũng cần trong đời sống Giáo hội hiện nay. Nhất là trong bối cảnh hiệp hành mà mọi người đều có quyền và nghĩa vụ đóng góp công việc này, thì tư duy phản biện dường như quan trọng cho mỗi người.

Trong bài này tôi muốn “mổ xẻ” một chút về thuật ngữ này dựa trên những chỉ dẫn của Giáo hội về hiệp hành.

1. Tư duy phản biện theo nghĩa người đời

Theo định nghĩa của Oxford Dictionary: “Tư duy phản biện (Critical Thinking) là quá trình phân tích thông tin để đưa ra quyết định hợp lý ở mức độ bạn tin điều gì đó là đúng hoặc sai.” Hoặc “là khả năng suy nghĩ rõ ràng và hợp lý, nhận biết được mối liên hệ logic giữa các ý tưởng với nhau.”[1] Gọi là quá trình vì người tư duy cần thời gian và dữ liệu để tổng hợp và đưa ra phán đoán hợp với logic của mình. Trong tiến trình này, người tư duy có thể tham khảo nhiều nguồn khác nhau. Càng tham khảo, mức độ phán đoán đúng càng cao. Lập luận phản biện càng rõ ràng, logic, đầy đủ bằng chứng, tỉ mỉ, khách quan và công tâm, người ấy càng chiếm phần ưu thế. Để làm được điều này rõ ràng chúng ta cần tập luyện và tập luyện. Bước đầu tiên rất đáng trân quý đó là tôi muốn tập luyện khả năng tư duy phản biện này.

Lý do xã hội đang mong chờ nhiều người có tư duy này vì những đặc điểm thú vị sau[2]:

Người tư duy phản biện dễ dàng giao lưu với những ai có quan điểm khác mình. Điều này phá vỡ quan niệm của nhiều người cho rằng “kẻ tư duy phản biện thì ít bạn bè.” Không! Càng học hỏi, hy vọng chúng ta càng có khả năng khiêm nhường để tôn trọng những quan niệm phong phú của người khác. Rồi với tâm thế này, người tư duy phản biện có thể tham khảo những tư liệu đa chiều và khách quan trước khi đưa ra phán đoán của riêng mình. Nghĩa là phán đoán của tôi không phụ thuộc vào cảm xúc, nhưng đến từ một tư duy chín chắn.

Người này hẳn nhiên thường có những câu hỏi để chất vấn chủ đề họ đang quan tâm. Một khi thấy hợp lý, họ không ngại thay đổi để phù hợp với những gì là khách quan và giúp ích cho tiến trình xử lý các vấn đề. Tôi cũng từng lầm lẫn điều này: “Người tư duy phản biện ngại thay đổi”. Không! Một khi bị thu hút bởi những cách thức mới, họ dễ thay đổi hơn so với những người hành động theo cảm tính.

Vì suy nghĩ sâu sắc nên người tư duy phản biện có những ý tưởng rất độc đáo. Phải chăng vì điều này mà xã hội đang cần những người trẻ biết cách tư duy theo kiểu này. Tuy tự tin vào những lập luận của mình, nhưng họ cũng biết lắng nghe người khác. Họ tự tin nhưng không đồng nghĩa rằng họ tự kiêu và ngạo mạn.

2. Giáo hội nói gì về tư duy phản biện?

Trước giờ Giáo hội luôn theo hướng dẫn của Chúa Thánh Thần. Nếu có tư duy phản biện, chúng ta cũng được mời gọi đi theo con đường này. Vì chỉ có như thế Giáo hội mới vươn đến được sự thật. Và chỉ có tác động của Chúa Thánh Thần, chúng ta, những thành viên của Giáo hội mới có thể hiệp nhất. Vì lý do này mà ngay lời phát biểu đầu tiên, Đức Thánh Cha nhắn với mỗi chúng ta: “Lời Chúa hướng dẫn Thượng Hội Đồng, ngăn không cho nó trở thành một hội nghị của Giáo hội, một cuộc nghiên cứu học hỏi hay một hội nghị chính trị, một quốc hội, nhưng đúng hơn là một sự kiện đầy ân sủng, một tiến trình chữa lành được hướng dẫn bởi Chúa Thánh Thần.”[3]

Với lời hướng dẫn trên, chúng ta có thể nói tư duy phản biện trong Giáo hội có một nội dung sâu sắc hơn. Ngoài khả năng suy nghĩ (thinking), mỗi người cần dành giờ để cầu nguyện và lắng nghe tiếng Chúa nói với mình có thể đóng góp gì cho Giáo hội lúc này. Cần lưu ý rằng Giáo hội chưa bao giờ xem nhẹ khả năng hiểu biết của con người. Lý do là “đức tin luôn tìm kiếm sự hiểu biết” (Fides quaerens intellectum). Hơn nữa, nhà toán học Công giáo nổi tiếng đã đúc kết: “Cogito, ergo sum - Tôi tư duy, nên tôi tồn tại” (René Descartes). “Vô tri bất mộ” luôn đúng kể cả trong lãnh vực đức tin. 

Hơn nữa, “Con đường hiệp hành này chính là con đường Thiên Chúa mong đợi nơi Giáo hội của thiên niên kỷ thứ ba”. Để cùng đi trên con đường này với nhiều tình yêu, Giáo hội mời gọi mỗi người “tư duy phản biện”, nhưng dựa trên Lời Chúa và tác động của Chúa Thánh Thần. Điều này thách đố chúng ta, nhất là những người trẻ. Làm sao để nhận ra Tiếng nói của Chúa? Vì chỉ như thế, chúng ta mới có khả năng làm chứng cho sự thật và có thể dựng xây cộng đoàn một cách vững mạnh. Để làm được điều này, Giáo hội chỉ cho chúng ta vài hướng dẫn nhằm: “có thể mang lại những ý tưởng cụ thể cho những khoảnh khắc cầu nguyện, huấn luyện, suy tư và trao đổi.”

- “Giáo hội của chúng ta”. Tôi thích khẳng định này, vì Giáo hội như thế nào đi nữa, chúng ta cũng có nghĩa vụ và quyền lợi để dựng xây cộng đoàn Giáo hội.

- Vì khẳng định trên, nên lắng nghe luôn được đề cao trong tiến trình hiệp hành này. Trước là lắng nghe tiếng Chúa, sau là lắng nghe những chia sẻ của nhau. Đây là yếu tố rất giống với cách hiểu về tư duy phản biện mà ngoài xã hội đang theo đuổi: “Lắng nghe là bước đầu tiên, đòi hỏi khối óc và con tim rộng mở, không thành kiến.” Giáo hội tin rằng càng lắng nghe nhau, chúng ta càng biết mình nên làm gì và cần phản biện ra sao!

- Nếu như tư duy phản biện cho chúng ta tự tin, thì ở đây, Giáo hội mời gọi mỗi người can đảm và mạnh dạn (parrhesia) lên tiếng; nghĩa là, phải bao gồm cả sự tự do, chân lý và bác ái.

- Để tư duy phản biện tốt trong Giáo hội, một hình ảnh rất đẹp khi cộng đoàn lắng nghe Lời Chúa và cử hành Thánh Thể. Nếu bạn xa nguồn ân sủng, không ai dám chắc bạn sẽ phản biện đúng với tinh thần của Chúa! Ước gì con tim và khối óc của tôi gần Thiên Chúa, lúc ấy tư duy phản biện của tôi càng ngời sáng trước cộng đoàn.

- Ở trên, tư duy phản biện đòi người ta dấn thân, thì ở đây, tư duy trong tiến trình hiệp hành cũng thôi thúc chúng ta dấn bước. Nghĩa là tư duy phản biện trong: hiệp thông, tham gia và sứ vụ.

- Sau cùng, có lẽ từ gần với tư duy phản biện nhất đang được Giáo hội theo đuổi đó là phân định. “Sự phân định thiêng liêng (Discernment) là việc phán đoán dựa trên đức khôn ngoan và sự hướng dẫn của Thần Khí để nhận ra ý Chúa và làm theo sự thúc đẩy của Ngài.”[4] Theo định nghĩa này, chúng ta thấy trong đó có tư duy phản biện (phán đoán khôn ngoan), cộng với ơn Chúa (sức mạnh của Thánh Thần). Nếu tự dựa vào khả năng của riêng mình, chúng ta không khác người đời. Là con Chúa, là thành phần trong cộng đoàn, chúng ta muốn cùng nhau góp ý, kiến tạo Giáo hội, giúp nhau tiến lên trong sự thánh thiện.

3. Tư duy phản biện tốt hay xấu?

Trong Giáo hội, lối tư duy này sẽ gây hại nếu chúng ta chỉ dựa vào khả năng của riêng mình. Có rất nhiều phương pháp giúp tư duy phản biện tốt. Tôi muốn áp dụng chúng khi xây dựng cộng đoàn, nhưng tôi không cầu nguyện. Nghĩa là tôi chẳng để ý đến Thiên Chúa, hoặc những rung động nội tâm mình. Tôi cũng không đủ bác ái để đón nhận những giới hạn của anh em mình. Điều này rất dễ dẫn chúng ta đến thói kiêu ngạo, cho mình là hơn người và xem thường những ai không có khả năng tư duy phản biện. Ước gì chúng ta không đi vào con đường này!

Ngược lại, tư duy phản biện sẽ rất tốt nếu chúng ta sử dụng tài năng của mình cộng với ơn của Chúa. Nói cách khác, Giáo hội mời chúng ta sẵn sàng hoán cải và thay đổi. “Thông thường, chúng ta có thể kháng cự những gì Chúa Thánh Thần đang cố gắng thôi thúc chúng ta đón nhận. Chúng ta được kêu gọi từ bỏ những thái độ tự mãn và an phận khiến chúng ta đưa ra những quyết định chỉ dựa vào những cách thức hoạt động xưa cũ.”[5]

Giáo hội đang khuyến khích chúng ta tư duy phản biện trong bối cảnh thiêng liêng. Hoặc nói như Đức Thánh Cha Phanxicô: “Phân định (tư duy phản biện?) phải dựa trên niềm xác tín rằng Thiên Chúa vẫn đang hoạt động trong thế giới và chúng ta được kêu gọi để lắng nghe điều Thần Khí khơi gợi nơi chúng ta”[6].

Để có được tinh thần trên, đúng là thách đố không chỉ cho giáo dân, nhưng cả với hàng giáo phẩm. Làm sao chúng ta, mọi thành phần của Giáo hội, ngồi xuống, gặp gỡ và chia sẻ chân thành mọi vấn đề liên quan? Giáo hội đã chỉ dẫn rất rõ trong Cẩm nang cho Thượng Hội đồng về tính hiệp hành[7]. Ở đây tôi liệt kê vài điểm có thể giúp chúng ta mạnh dạn tư duy phản biện với rất nhiều tình yêu: Loại bỏ các thành kiến và khuôn mẫu sẵn; Vượt khỏi tai họa giáo sĩ trị; Chữa trị virus tự mãn; Nâng cao niềm hy vọng; Quan điểm mới mẻ; Tinh thần cởi mở; Lắng nghe mọi người và mỗi người; Hiểu biết về việc “cùng nhau cất bước hành trình”, v.v. Khi đó, chúng ta có thể tự tin rằng: “Ôi! Giáo hội vẫn mời gọi tôi tư duy phản biện, mời tôi tham gia đóng góp tài năng của mình để dựng xây cộng đoàn, xây dựng Nước Chúa.”

Cầu chúc mỗi chúng ta can đảm tập lối tư duy phản biện theo nghĩa phân định. Thách đố nhưng cần cho mỗi chúng ta. Đừng quên đây là một tiến trình, nên đòi kiên nhẫn tập tư duy phản biện với Thiên Chúa và với anh chị em trong cộng đoàn.