THẾ GIỚI CẬN ĐẠI - MỘT THẾ GIỚI TOÀN CẦU HÓA, ĐÔ THỊ HÓA

F. Vital Luca Nguyễn Hữu Quang, FSC

I. LỜI MỞ ĐẦU

St 2,8: Rồi Đức Chúa là Thiên Chúa trồng một vườn cây ở Êđen, về phía đông, và đặt vào đó con người do chính mình nặn ra... Đức Chúa là Thiên Chúa đem con người đặt vào vườn Êđen, để cày cấy và canh giữ đất đai.

Kinh Thánh đã cho chúng ta thấy con người và bối cảnh trong đó con người được đặt để là cặp đối ngẫu bất khả phân ly. Chính vì thế, bài nghiên cứu này tiếp cận trước tiên bối cảnh trong đó ngày nay con người đang sống: một thế giới toàn cầu hóa và đô thị hóa dưới cái nhìn của thần học hiện sinh- tôn giáo (Phương Pháp Biến Thể ), và sau đó đi đến gặp gỡ con người hiện sinh từ những tiếp cận đa dạng của thần học hệ thống.

1. Hoàn cảnh hiện sinh con người thời nay

Trong thế giới Toàn Cầu Hóa này con người ngày nay luôn trực diện với bối cảnh đa dạng và đổi thay nhanh chóng. Hoàn cảnh hiện sinh vẫn là môi trường trong đó Thiên Chúa đặt để con người một cách tự nhiên. Một trong các dấu chỉ đặc thù của thế giới này: Thế Giới Đô Thị Hóa như là “logos” Thiên Chúa Cha muốn nói với nhân loại.

2. Thế Giới Cận Đại - Một Thế Giới Toàn Cầu Hóa, Đô Thị Hóa

St 1,

Thiên Chúa phán: "Chúng ta hãy làm ra con người theo hình ảnh chúng ta, giống như chúng ta, để con người làm bá chủ cá biển, chim trời, gia súc, dã thú, tất cả mặt đất và mọi giống vật bò dưới đất."

Thiên Chúa sáng tạo con người theo hình ảnh mình, Thiên Chúa sáng tạo con người theo hình ảnh Thiên Chúa, Thiên Chúa sáng tạo con người có nam có nữ. Thiên Chúa ban phúc lành cho họ... Thiên Chúa thấy mọi sự Ngài đã làm ra quả là rất tốt đẹp.

St 2,

Rồi Đức Chúa là Thiên Chúa trồng một vườn cây ở Êđen, về phía đông, và đặt vào đó con người do chính mình nặn ra. 15 Đức Chúa là Thiên Chúa đem con người đặt vào vườn Êđen, để cày cấy và canh giữ đất đai.

St 3,

Nghe thấy tiếng Đức Chúa là Thiên Chúa đi dạo trong vườn lúc gió thổi trong ngày...

3. Một Quy Trình “Huấn Luyện”

a) Ba chương đầu của sách Sáng Thế cho ta thấy Thiên Chúa tỏ mình cho con người trong dòng lịch sử, và cho con người nhận ra Ngài chính là một Ngôi Vị yêu thương. Ngài đã mạc khải cho họ biết về chính bản thân họ được đặt vào trong một thế giới hài hoà, ngôi vườn Êđen hạnh phúc,[1] khi Ngài dạo chơi đến thăm con người trong đó lúc gió chiều hiu hiu thổi, để cho con người khám phá được lần hồi chương trình cứu độ của Ngài cho họ.[2] Qua công trình tạo dựng nên thế giới “tốt lành” và con người “rất tốt lành” Thiên Chúa đã biểu lộ sự thiện hảo vô cùng của mình cũng như tình yêu của Ngài đối với tạo thành.

Thật vậy, thế giới tự nhiên “tốt lành” đã được chuẩn bị cách hoàn hảo trước để đón con người, để vừa khi có mặt trong cuộc đời, loài người đã có sẵn mọi thứ, để ngay lập tức, được trao trách nhiệm là chủ thế giới tự nhiên mọi thứ. Họ được bao bọc, che chở, được an thân hoàn toàn trong chiếc nôi vĩ đại của tình yêu Thiên Chúa.[3]

Vì thế lịch sử của con người được gắn liền với thế giới này, cho dù ngày hôm nay nó có mang tên là toàn cầu hóa hay đô thị hóa, vẫn phải trở thành như ý Ngài muốn là lịch sử cứu độ. Qua hai hành vi song đối: đón nhận mạc khải của Thiên Chúa tạo thành và đáp trả mạc khải, con người tạo ra chính thế giới này, một lịch sử cứu độ.

b) Ngày nay, chúng ta đang sống trong một hoàn cảnh thế giới trong đó xã hội đang có những đổi thay quá mau lẹ, một thế giới chuyển động. Không thể sống bàng quang! Chúng ta bị cuốn hút vào trong, cho dù chúng ta không ý thức. Ở chiều kích vĩ mô, không khác tình trạng trái đất chúng ta trong hệ mặt trời bị cuốn hút theo sự bành trướng của vũ trụ mênh mông. Trong sự vận động này mỗi hữu thể hiện sinh tồn tại qua sự tương tác với nhau, với thế giới bên ngoài và bên trong con người. Mục tiêu cuối cùng là mỗi hữu thể đạt đến sự hoàn thành chính bản thân. Khoa học huấn luyện[4] gọi một qui trình như thế là một qui trình huấn luyện.

c) Trong viễn tượng như thế, ta nhìn tình trạng con người ngày nay trong thế giới Toàn Cầu Hóa đưa đến thế giới Đô Thị Hóa và Tục Hóa, một tình trạng đặt ra một loạt các câu hỏi đặc biệt và yêu cầu có giải đáp tương ứng. Chúng ta đang sống trong thế giới của ngàn năm thứ ba, của thế kỷ XXI, một thế giới cận đại. Thế giới mới này có đặc trưng ra sao và nó ảnh hưởng lên lối suy tư của chúng ta thế nào?

Nhưng đâu là những nét đặc trưng chính của thế giới cận đại này? Tình trạng con người ngày nay ra sao? Giáo Hội có phải là một phần thống nhất của tình trạng này và đối với thế giới phải chăng Giáo Hội có nghĩa vụ trách nhiệm loan báo Tin Mừng?

I. DẪN NHẬP: “THẾ GIỚI TOÀN CẦU HÓA ĐƯA DẪN ĐẾN THẾ GIỚI ĐÔ THỊ HÓA VÀ TỤC HÓA”

Hiểu biết thế giới này và sống tương ứng đó là một đòi buộc của Vatican II trong Hiến Chế' Vui Mừng và Hy Vọng... Vì thế, đó là một sự cấp bách đặc biệt mà chúng ta gọi là bác ái trí thức. Bình diện bác ái này mời gọi các nhà giáo dục nhận ra rằng trách nhiệm nặng nề trong việc dẫn đưa người trẻ đến chân lý không có gì khác hơn là một việc làm bác ái... (Bênêdict XVI)6.

a) Thế giới ngày nay được gọi là thế giới toàn cầu hóa và “siêu phẳng,” nhanh.[5] Toàn cầu hóa[6] ngắn gọn có nghĩa là làm cho thế giới trở thành “ngôi làng toàn cầu” theo cách nói của M. McLuhan.[7]

Ngoài ra, trong thời đại đang thay đổi nhanh chóng, mỗi quốc gia đều đang phải đối mặt với nhiều vấn đề mang tính toàn cầu như sự cạnh tranh, biến đổi khí hậu hay sự tác động của toàn cầu hóa.[8] Và vì thế, theo Friedman, tác giả của siêu phẩm “Thế Giới Phẳng,” ở trong thế giới phẳng này khả năng học tập, so sánh và cạnh tranh trực tiếp ngày nay trên khắp bề mặt địa cầu đang trở nên mở hơn bao giờ hết đối với mọi người, đặc biệt với thế hệ trẻ và những người nắm trong tay công nghệ hay cách thức để thành công.[9]

b) Trong thế giới phẳng này, tinh thần của Công Đồng Vatican II (1960-1963) đã thổi vào Giáo Hội Công Giáo, như làn gió mới, với cùng sức sống của Thần Khí mà năm xưa đã thổi vào “đám xương khô” Israel để cho chúng sống lại sung mãn, thành một dân mới (Ezêkiel 37, 14).

Sức sống ấy làm Giáo Hội bừng tỉnh trong một lối thực hành đức tin đã không còn phù hợp với những biến chuyển toàn diện của nhân loại trong một thế giới phẳng. Cả thế giới và Giáo Hội đều đang thay đổi. Sự thay đổi ấy đem lại cho Giáo Hội những cơ hội và thách đố trong việc sống đức tin của mình giữa một thế giới phẳng và một Giáo Hội phẳng? [10]

Thật vậy, trong thế giới toàn cầu hóa này sự bùng nổ kiến thức khoa học và khả năng kỹ thuật trong thời đại mới đã đem lại nhiều ích lợi cho toàn thể nhân loại, nhưng cũng khơi lên những thách đố nghiêm trọng. Sự hiểu biết của chúng ta về tính vô biên cũng như tuổi tác của vũ trụ khiến cho vị trí và ý nghĩa của con người như thấy nhỏ bé hơn và kém an toàn hơn. Các tiến bộ kỹ thuật đã làm cho chúng ta tăng thêm khả năng kiểm soát và điều khiển các năng lực thiên nhiên, thế nhưng nó cũng đồng thời gây ảnh hưởng bất ngờ và khôn lường trên môi sinh và ngay cả trên chính bản thân chúng ta.[11]

c) Thế giới toàn cầu hóa mà chúng ta nói đến đang được “Đô Thị Hóa”cao độ. Và khi nói đến sự đô thị hóa, người ta dễ nghĩ ngay đến những nhà cao tầng chọc trời, nhấp nhô cắt trên nền trời,[12] với những trạm đầu-cuối, trung chuyển, những cầu vượt, những metro, những văn phòng đa dạng, nhà cửa san sát nhau với những phố xá được tổ chức theo những mạng lưới trung tâm hay bao quanh thành phố và những siêu thị, cửa hàng đa dạng và đầy màu sắc, những trung tâm giải trí, những cơ sở văn hóa chất lượng: trường học, đại học, viện nghiên cứu v. v... Và lý tưởng nữa nếu tổng thể được qui hoạch dọc theo những con nước: sông, hồ và đường kẻ chân trời xanh lơ của những rặng đồi núi, với những công viên xanh mát tựa như rừng vào thành phố hay phố trong rừng...

d) Ngoài ra, nếu sự chuyển động và truyền thông là những hiệu ứng dễ thấy của những cuộc cách mạng khoa học và kỹ thuật, thì ngược lại chính chúng cũng thúc đẩy sự vươn lên của khoa học và công nghệ. Hai đặc tính này là hai trong những yếu tố quan trọng của sự tăng trưởng vật chất và giáo dục.[13]

Trong khi truyền thông làm cho khả dĩ thế giới hạn hẹp, và gồ ghề của chúng ta trở thành siêu phẳng, giúp mở rộng các trải nghiệm cá nhân của chúng ta với con người, thế giới, những phát minh khoa học, làm cho sự chọn lựa của chúng ta có phẩm chất hơn và những cơ may để tăng trưởng dồi dào hơn, thì tính di động tạo cho chúng ta khả năng tiếp cận con người và các thiết chế, và nhờ đó hai bên có thể làm phong phú cho nhau.

e) Nhưng theo nhà thần học Harvey Cox,[14] tất cả mới chỉ là hình dáng vật lý của thành phố tục hóa. Còn cái dáng dấp xã hội mới là cái đặc sắc của nó và nói lên phong cách của nó. Hai hình ảnh nổi bật biểu trưng cho xã hội đô thị hóa:

(i) Nhờ công nghệ thông tin càng ngày càng tinh vi và nano hóa,[15] vệ tinh hóa, bảng điện đài trung tâm có thể nối kết mọi truyền thông trong thành phố giữa các thị dân trung tâm và với ngoại vi và xóa đi cái vô danh tính;

(ii) Nút giao lộ đa nhánh mô tả cái di động tính của thành phố. Hai đặc trưng vô danh tính và di động tính này nói lên toàn bộ cái bền vững của cuộc sống đô thị hóa; chúng không thể thiếu trong thế giới con người ngày nay, và ta thấy người trẻ ngày nay sống hòa hợp dễ dàng với thế giới đô thị hóa này. Nhìn từ viễn tượng thần học, vô danh tính và di động tính cũng có thể có một sự tương đồng nào đó với niềm tin Kinh Thánh mà những nhà dị ứng với sự đô thị hóa không thể nhận ra. [16]

II. TÍNH VÔ DANH CỦA XÃ HỘI

a) Đức Phaolô VI trong thông điệp Bát Thập Niên (Octogesima Adveniens, 1971) đã thấy sự đô thị hóa làm đảo lộn cách sống và những cơ cấu quen thuộc của cuộc sống: gia đình, xóm giềng, các khuôn khổ của chính cộng đồng Kitô hữu. Con người cảm nghiệm một sự cô đơn mới, không phải trước một thiên nhiên thù địch mà họ đã trải qua hằng bao thế kỷ để chế ngự, nhưng trong đám vô danh đang bao quanh họ và ở đó họ cảm thấy mình là người xa lạ...[17]

b) Tuy thế, ngay vào thập niên 1960, H. Cox đã nói đến có một sự chuyển vị mô hình đi từ cái nhìn tiêu cực về tính vô danh của thành phố công nghệ đến cái nhìn tích cực hơn. Ông gọi con người thời nay, một con người đô thị hóa, là homo symbolicus[18] vì họ là người của truyền thông với những bảng nút nhấn[19] và thành phố to lớn[20] với mạng lưới thông tin dày đặc. Nếu phải viết lại tác phẩm “Thành Phố Tục Hóa” (1967), có lẽ ngày nay ông phải thêm vào các phương tiện truyền thông trung ương hay cá nhân (ví dụ như Smartphone, Iphone, Ipad...) được điều khiển từ vệ tinh, càng lúc càng tinh vi và gọn nhẹ ở mức nano.. [21]

c) Thật vậy, cả một thế giới với những khả năng thông tin nhanh chóng và cập nhật nằm trong tầm với của con người.

Con người đô thị có một sự chọn lựa tự do rộng lớn về phổ nhu cầu hiển hiện trong thành phố, đặc biệt với đô thị có đơn vị là triệu dân trở lên: Có nhiều chợ hay siêu thị, nhiều nhà hàng ăn, nhiều rạp hát hay chiếu bóng, nhiều khách sạn, nhiều chốn vui chơi giải trí, như chơi games, bowling, ... và nhiều trường học có tiếng... Tính chất nhân văn như là một homo symbolicus rõ ràng được mở rộng.

d) Nhưng tự do luôn đòi hỏi kỷ luật và sự tự chế. Đức Bênêdict XVI gọi đây là một điểm tế nhị nhất trong công tác giáo dục ngày nay. Đó là làm sao tìm được sự quân bình giữa tự do và kỷ luật.[22] Thật vậy, cả một phổ nhu cầu hiển hiện trước mắt với nhiều khả năng chọn lựa lúc nào cũng đòi hỏi nơi ta phải biết chọn lựa đúng, phù hợp và cần thiết. Giữa hàng loạt chương trình văn nghệ và thú vui buổi tối hấp dẫn, cần có ý thức chọn lựa một chương trình nào đó và quyết định từ chối các chương trình cũng hấp dẫn còn lại.

Addendum

Đây Là Danh Sách 10 thành phố trung tâm và phụ cận lớn nhất thế giới (Năm 2016)[23]

e) Tương tự trong lãnh vực quan hệ cá nhân, tính tuyển chọn của con người đô thị càng yêu cầu cao hơn đối với con người thôn dã. Họ chỉ có thể chọn một số ít bạn bè mà họ có thể duy trì và phát triển tình cảm, nhưng đồng thời phải duy trì nhiều quan hệ khách quan chỉ có tính công việc hay dịch vụ, i.e., ít nhiều phi cá nhân nhưng chính là để duy trì và nuôi dưỡng một số tình bạn nói trên một cách có chất lượng. Những ai chúng ta muốn duy trì quan hệ thân ái thì có số riêng điện thoại bàn hay di động hay địa chỉ Email của ta.

f) Vì thế, trong nếp sống của mình, con người đô thị bị bắt buộc phải biết phân biệt rạch ròi giữa đời sống riêng tư của họ và những quan hệ công khai và hình thức chỉ có chiều kích chức năng, công việc.32 Đời sống đô thị hiển nhiên vẫn đòi hỏi ta đối xử nhiều người như là con người với lòng kính nể và tôn trọng cần thiết trong xã giao chứ không phải là như đối với sự vật, nhưng đàng khác quan hệ này không đi đến sự thân mật. Louis Wirth gọi đó là một quan hệ có hình thức “miễn nhiễm” để bảo trì năng lượng cá nhân chống lại những quan hệ không cần thiết[24] làm ta mệt mỏi thêm sau một ngày khá căng thẳng trong cơ quan với những tiếp xúc chính yếu là do công việc hành chánh sự nghiệp. Sự miễn nhiễm này xuất phát từ một nếp sống thời công nghiệp của Thiên Chúa H thoạt tiên xuất hiện như là một sự lạnh lùng và có thể bị đánh giá nhẫn tâm đối với những người từ miền quê ra tỉnh.[25] Ở làng quê mọi người biết nhau, biết tên nhau, ngay với những người chúng ta giao dịch. Họ không là những vô danh.[26] Trái lại ở thành phố, ví dụ, tôi không mong gặp lại người sửa điện nước hàng ngày; không phải vì họ gây cho tôi khó chịu nhưng cụ thể sự gặp gỡ họ thường khá tốn kém, và vì thế họ là vô danh với tôi cũng như tôi là vô danh với họ và tôi cũng không cơ may gặp họ ở nơi khác. Những sự gặp gỡ như vậy chỉ mang tính chất một khía cạnh, và theo ngôn ngữ xã hội học, đó là một sự giới hạn vào những phân đoạn.[27]

g) Trong thế giới đô thị, nhà cửa san sát nhau, hoặc cùng chung cư, nhưng không gian gần gũi không nói lên được là những người láng giềng có quan hệ thân mật với nhau. Nhiều người chọn lối sống “khách quan” này để có thể có thời giờ và năng lượng hơn duy trì và nuôi dưỡng những quan hệ bạn bè mà họ đã chọn lựa, tuy rằng không phải là họ quên những trách nhiệm của con người đang sống cùng khu phố. Có điều họ không muốn duy trì sự thân mật.

Tất cả những nhận xét trên chỉ mang ý nghĩa là tính láng giềng ngày nay đã thay đổi dạng hình.[28]

III. ĐÂU LÀ MỘT SỰ GIẢI PHÓNG CHO THẾ GIỚI ĐÔ THỊ HÓA?

a) Harvey Cox đặt câu hỏi, làm sao tính vô danh đô thị phải được hiểu cách thần học?[29] Ông dùng hình ảnh giữa Lề Luật và Tin Mừng để chú giải. Lề luật theo nghĩa, những gì ràng buộc chúng ta khách quan và miễn phê phán đối với những qui luật và ước lệ truyền thống. Còn Tin Mừng đó là một nếp sống giải phóng chúng ta cho phép quyết định cho chính bản thân mình.[30] Nói cách khác, Lề Luật chính là sức mạnh của “phương hướng khác tha hóa” của một nền văn hóa sẵn có, yêu cầu minh nhiên hay mặc nhiên chúng ta tuân thủ mù quáng vào cái ước lệ vô danh biểu lộ trong vô vàn cách trong cuộc sống có khi là ẩn tàng, quyết định thay cho chúng ta, và như thế tước mất cái tính trách nhiệm làm người của chúng ta.[31] Trong khi đó, Tin Mừng chính là tiếng gọi của Đấng ngay từ nguyên thủy đã đến với con người, và xác định con người như một bản ngã có quyền tự do trong quyết định và ý thức rằng, lịch sử quá khứ và môi trường xung quanh không thể xác định điều gì họ phải làm.

b) Tông huấn Loan Báo Tin Mừng của Phaolô VI[32] nói một cách cụ thể và rõ rệt:

Như nòng cốt và trung tâm của Tin Mừng, Đức Kitô loan báo ơn cứu độ, tức hồng ân lớn lao này của Thiên Chúa là giải thoát tất cả gì áp bức con người, nhất là giải thoát khỏi tội lỗi và ác thần, trong niềm vui nhận biết Thiên Chúa và được Ngài biết tới.[33]

(i) Trong ngôn ngữ truyền thống, sứ điệp nói lên rằng Thiên Chúa đã giải phóng con người nhờ Đức Giêsu, khỏi những “quyền lực thần thiêng” kìm hãm họ, những thần giả (Rom 1, 25) để có thể trở thành “người thừa tự” i.e., làm chủ thế giới tạo thành.

(ii) Trong ngôn ngữ của con người đương đại “những quyền lực thần thiêng” đó là những sức mạnh tiêu cực ẩn tàng trong nền toàn cầu hóa kinh tế và văn hóa đang làm tê liệt và bại hoại sự tự do con người.[34]

c) Ta có thể tổng kết các trường lực này mang các dạng tha hóa như trên, bao lâu chúng xuất hiện như những lực ngăn cản hay triệt tiêu khả năng con người dám sử dụng cách tự do và đầy đủ trách nhiệm của bản thân trước hạn từ quen thuộc trong mọi nền văn minh: “định mạng.”[35] Chính trong tất cả sự tế nhị trong sự phân định này mà những nhà giáo dục người trẻ ngày nay gặp phải. Những chỉ thị “không nên làm” thì dễ ban ra, nhưng dạy người trẻ biết sử dụng sự tự do của họ cách trưởng thành và có trách nhiệm trước những vô vàn nhu cầu mời mọc của thế giới đô thị hóa mới là khó.

d) Khi ta nói Tin Mừng đến giải phóng mọi “quyền lực thần thiêng” tha hóa ẩn tàng nói trên, đó không phải là sự tuyên bố rằng chúng phải lùi bước và tự biến mất. Những năng lực chiều sâu “libido hay Id” và sức ép của nền kinh tế và văn hóa toàn cầu hóa vẫn còn đó trong xã hội chúng ta. Điều cơ bản cần phải hiểu là đối với người Kitô hữu ngay từ bây giờ, thật sự chúng là những lực mù quáng không có khả năng định mạng hóa con người. Trái lại, con người có khả năng và trách nhiệm quản lý chúng và sử dụng chúng có trách nhiệm trước Thiên Chúa.[36] Nói cách khác, về phía bờ con người, bởi vì con người được ban cho tự do, con người là chủ thể của sự vật theo nghĩa, họ có thể sử dụng tốt hay xấu sự vật. Phaolô đã cho chúng ta thấy nơi Roma (1, 25), con người không luôn hành xử như vậy, con người đã sa ngã. Thay vì dùng sự tự do để tri ân Thiên Chúa vì tạo dựng được ban cho mình để sử dụng cách khôn ngoan và có trách nhiệm, con người “đã tôn thờ những loài thọ tạo.” Và hậu quả là con người đã trở nên nô lệ của sức mạnh mù quáng.

e) Chính sự nô lệ minh nhiên hay mặc nhiên ngày nay mà Giáo Hội của thế kỷ XXI này luôn cảnh báo người Kitô hữu và chứng tá rằng ngay ngày nay, hành động của Thiên Chúa luôn như là biểu lộ sự trung tín của Ngài, vẫn tiếp tục hiện thực những gì Ngài đã hứa, nay được biểu lộ nơi Đức Giêsu thành Nazareth, luôn kêu mời con người tự do khỏi mọi uy lực thiêng liêng tha hóa và đồng thời thúc bách họ hành xử có trách nhiệm và khôn ngoan trên những uy lực này.[37]

IV. NGƯỜI MÔN ĐỆ ĐỨC KITÔ LÀ NGƯỜI THỪA KẾ VÌ LÀ CON NÊN LÀ TỰ DO

Nếu Giáo Hội theo Vatican II nhìn nhận, được đặt trong môi trường của thế giới như là người thừa kế, một cách nói nghiêm túc, Giáo Hội, và hiển nhiên mọi Kitô hữu, đặc biệt người trẻ, vì là tương lai của GH, không thể và không nên có những nghi ngờ và thắc mắc chủ bại về di sản mình nhận được từ Thiên Chúa và Đức Giêsu Kitô. Người môn đệ không phải là người làm thuê. Họ bị thách đố phải sống như là “chủ” của thế giới này trong ý nghĩa thần học nhất và thiết thực nhất. Tin vào kerygma của Thiên Chúa qua Đức Giêsu, đã chết và phục sinh, là tin vô điều kiện vào Thiên Chúa để xác tín rằng không phải con người cần nhưng phải là người quản lý trái đất này[38].

1. Con Người Là Chủ?

Đối với Kinh Thánh, không có quyền lực nào trên thế gian này mà không thể không thuần phục được và tột cùng là không nhân bản hóa được.48 Chối bỏ nó, trong ngôn từ hay trong hành động, theo H. Cox, đó là quay trở lại lời cảnh cáo của thánh Phaolô “tôn thờ những loài thọ tạo, thay vì chính Đấng Tạo Hóa,” là mở tung cánh cửa để lại đón tiếp vào nhà mình những ác thần và bái phục trước những thần định mệnh mù quáng.

Trong dòng lịch sử cứu độ luôn có những gương “chủ bại” đó làm Thiên Chúa nổi giận. Đoạn sách Dân Số 13, 1-3; 17-33; 14, 1-34, mà nữ thần học về đời tu Catherine Harmer dùng làm bối cảnh để viết tuyệt tác “Đời Tu Trong Thế Kỷ XXI: Hành Trình về Canaan Hôm Nay”(1997) cũng luôn là đoạn văn gây ấn tượng. Dân Israel đóng tại Cadès, trong sa mạc Paran, đường chim bay cách Giêrusalem khoảng 150 Km. Chúa nói với Môsê cho các tù trưởng (kỳ mục) của từng bộ lạc đi thám thính miền đất hứa. Các ông đi và đến thung lũng của Hebron và sau 40 ngày và nhìn nhận miền đất hứa đúng là miền đất tràn trề sữa và mật, chỉ có điều dân tộc thì cao lớn và hùng mạnh. Và toàn dân hãi sợ muốn đặt lên một người thủ lãnh mới thay thế Môsê để dẫn dắt họ trở về Ai Cập. Chỉ có Yôsua và Caleb chống lại quyết định trên và tin tưởng vào Thiên Chúa, vì Ngài ở với dân. Cả cộng đồng đang bàn tính ném đá các ông. Kinh Thánh nói Thiên Chúa muốn tiêu diệt toàn dân. Nhờ Môsê và Aaron kêu xin nên Chúa tha, nhưng toàn dân từ 20 tuổi trở lên không được vào Đất Hứa trừ Yôsua và Caleb. Và Chúa để cho dân Israel lang thang trong sa mạc 40 năm.[39]

Lịch sử cứu độ vẫn đang tiếp diễn. Thiên Chúa ở Cadès ngày nào vẫn là vị Thiên Chúa đang đồng hành với dân Chúa ngày nay. Có điều chúng ta có biết kết hợp một bên sự tự do của mình và bên kia, tính trách nhiệm để can đảm dám xốc tới trước cho dù có thể vẫn còn sợ hãi hay không?

2. Con Người là Chủ vì Tự Do

Phaolô dùng một biểu tượng rất hay ở thư gởi tín hữu Galat (Chương 4). Ông nói bao lâu người thừa kế còn là thiếu niên thì nó không khác người nô lệ, mặc dù là chủ mọi tài sản, vì nó còn ở dưới quyền của người giám hộ. Nhưng đến khi trưởng thành, nó thật sự trở thành là con thừa kế. Phaolô đã áp dụng hình tượng này cho người Kitô hữu và nhấn mạnh khi thời gian đến (Kairos), chính nhờ Đức Giêsu con Thiên Chúa được sai đến mà chúng ta trở thành nghĩa tử của Thiên Chúa (Gal 4, 4). Như vậy Thiên Chúa là Cha. Ngài là chủ tể mọi loài vì là Đấng Tạo Hóa. Nên con người chỉ có thể là con đích thực khi thi hành uy quyền làm chủ trên vạn vật.[40]

3. Một Lời Mời Gọi Lăn Xả vào Lòng Thế Giới

Đàng khác, khi chấp nhận sống trong hoàn cảnh tự nhiên mà Đấng Quan Phòng đặt để cho họ, người Kitô hữu không như những biệt phái giả hình, than vãn hoàn cảnh họ đang sống trong thế giới toàn cầu hóa, của nền kinh tế thị trường với tất cả cái thuận tiện và bất lợi của nó. Vì như là con của người tự do,[41] họ được mời gọi lăn xả vào lòng thế giới đầy những thách đố và mạo hiểm từ các vị trí của bản thân họ đang ở. Đó là những thách đố vì họ không dễ dàng phân định vào ngày hôm nay, đâu là những những ma thuật trong thế giới thiên nhiên với những biến đổi diệu kỳ nhờ khoa học kỹ nghệ, những dạng thần thánh hóa chính trị vì bị cuốn hút bởi những gương mặt của những người đang nắm quyền điều động đất nước với những lời hứa vào một tương lai không kiểm chứng được, và cuối cùng là sự hiến thánh dễ dàng các giá trị hàm hồ đang được ca tụng trong thế giới Thiên Chúa.

V. QUAN HỆ I-THOU THEO BUBER CÓ THỂ GIÚP NGƯỜI MÔN ĐỆ ĐỨC KITÔ CÓ MỘT CHIỀU SÂU NHÂN BẢN TRONG THẾ GIỚI ĐÔ THỊ HÓA

Trong thế giới đương đại Tây Phương hay theo lối Tây Phương, như ta đã nêu lên ở trên, cuộc sống rất đa dạng và sinh động xuất phát từ những áp dụng của nền khoa học kỹ thuật và công nghệ thông tin vào đời sống con người. Tất cả đã và đang đem lại cho con người nhiều cơ may tuyệt vời cho sự phát triển bền vững, nhưng đồng thời cũng giải phóng ra chuỗi những lực phi nhân đe dọa đến sự hoàn thành bản thân con người: Nền kinh tế công nghiệp máy móc đưa công nhân vào các công việc nhàm chán và tạo ra nơi họ cảm giác bản thân như là những răng cưa bánh xe trong cỗ máy khổng lồ. Những tổ chức hành chính quan liêu có khuynh hướng dập tắt mọi sáng tạo và bóp nghẹt cá nhân. Thời đại máy tính lan tràn cũng cho thấy hình như con người bị giảm giá trị so với các PC càng lúc càng tinh vi. Nền văn hóa đương đại tràn ngập hình ảnh;[42] những kỹ thuật tinh vi của máy tính kết hợp với diễn viên để dàn dựng nên những phim truyện vĩ đại hay xây dựng những phim tài liệu vô giá về các động vật hoang giã, những vùng hoang sơ, v. v... Tất cả dễ dàng tạo ra những cảm giác thoải mái và cuốn hút chúng ta bằng những hình ảnh đầy màu sắc và những tiếng âm nhạc huyền ảo,..., hơn là biểu lộ chính nhân cách và thực tại cuộc sống. Đàng khác, do cuộc sống có quá nhiều nhu cầu đòi hỏi cá nhân (cha mẹ đều đi làm, con cái nhiều sinh hoạt...) nên sự cận kề trong gia đình giảm thiểu, niềm vui chung cùng chia sẻ thì rời rạc cũng dễ đưa đến đổ vỡ;[43] gia đình và cả cộng đồng (Ví dụ, các ca đoàn, nhóm giáo lý viên, thanh sinh công,...) lần hồi giảm thiểu sự hấp dẫn, tạo nên người trẻ cảm thức ít thuộc về hay được bén rễ vào một truyền thống gia đình, một tổ chức...[44]

1. Quan Hệ I-Thou Như Là Tương Quan Nền Tảng Của Mọi Tương Quan

Cho dù đã qua đời năm 1965 thọ 87 tuổi, Martin Buber như triết gia hiện sinh nhân bản,[45] tiếp tục có tầm ảnh hưởng sâu đậm lên những con người thuộc thế hệ của ông cho đến ngày nay, đặc biệt ông đã đem lại bộ mặt ôn hòa cho phong trào Sionit[46] sau Đại Chiến II. Ông xuất hiện như nhà tư tưởng tôn giáo hiện sinh giúp chúng ta chống lại những động lực làm tan rã và phi nhân hóa thế giới toàn cầu hóa. Có thể nhận thấy nơi ông, vừa như một ngôn sứ không mệt mỏi rao giảng tầm quan trọng của chiều kích nhân bản trong xã hội, vừa như một thi nhân ca ngợi chiều sâu của cuộc sống hiện sinh, và nhất là vừa như một thầy thiêng liêng dạy sự khôn ngoan hướng dẫn con người vào con đường truy tìm ý nghĩa đích thực của quan hệ nhân bản.

(i) Ngày nay, nhiều công trình cơ bản của các nhà tâm lý và xã hội nghiên cứu sự truyền thông hỗ tương như là phẩm chất của các mối tương tác nhân bản và nghệ thuật đối thoại, đều có thể tìm thấy nền tảng nơi lý thuyết quan hệ I-Thou của Buber.[47] Trong tác phẩm vĩ đại qua mọi thời “I and Thou”[48] (1923), Buber cho thấy viễn tượng to lớn của cuộc sống: Hiện sinh thiết yếu là tương quan.

(ii) Là một thực thể xã hội, chúng ta gắn liền thiết yếu với thiên nhiên, tha nhân, nền văn hóa nhân loại và cơ bản với Thiên Chúa. Quan hệ I-Thou quan trọng đến mức ông mượn lời sách Khởi Nguyên để nói: ”Lúc khởi đầu đã có tương quan” và chủ đề quen thuộc thường xuyên của ông: “Mọi hữu thể sống động là gặp gỡ.”59 Trung tâm tư tưởng của Buber đó là sự phân biệt giữa quan hệ I-Thou và I-It.

(iii) Tương quan I-It là tương quan khách quan không mang tính nhân bản. Tha nhân là một đối tượng bị sử dụng hơn là một chủ thể đáng trân trọng. Tương quan I-It mang chất tính toán, chương trình hóa hơn là bộc trực và tự do. Còn I-Thou là tương quan hoà nhập gắn bó, hiện diện hết tình và dấn thân vô điều kiện.60 Trong tương quan này, chúng ta đi ra khỏi khỏi bản thân, học cách quên đi nhu cầu riêng cá nhân, mối bận tâm cá nhân và dự án riêng. Tha nhân được trân trọng gìn giữ như là một quà tặng và được tôn trọng như là chủ thể duy nhất và chính nhờ đó ta vượt qua cám dỗ sử dụng, qui phạm hóa và kiểm tra tha nhân. Tương quan đích thực với tha nhân phải là trực tiếp, cởi mở và nhiệt tình. Nó phát sinh một cảm thức bộc trực của một sự hiện diện trực tiếp. Tương quan hỗ tương này thúc đẩy cả hai bên phát huy tối đa những khả năng tiềm ẩn trong tiến trình này để đi đến một sự ý thức sâu thẳm hơn về căn tính của họ, một căn tính luôn thách đố sự hiểu biết khách quan cũng như sự diễn tả chính xác.

(iv) Theo Buber, quan hệ I-Thou không là một ngõ cụt. Trong tương quan đích thực, đời sống Thần Linh được giải phóng. Chính trong sự gặp gỡ cụ thể với tha nhân mà chúng ta gặp Thiên Chúa... Trong ngôn ngữ của Buber: ”Mỗi cái Thou đó là một ánh mắt đi đến Thou vĩnh cửu.”[49]

2) Quan Hệ I-Thou Giúp Giải Phóng Đích Thật Vô Danh Tính Trong Thế Giới Đô Thị Hóa

Như ta đã nói ở trên, sự đô thị hóa, vì cung cấp cho ta nhiều khả năng chọn lựa giữa những giá trị mà thế giới tiền đô thị không thể đem lại được, một cách nào đó đã giúp cho sự giải phóng con người. Nhưng để sống khỏi những ước lệ bị bắt buộc (rất nhiều) trong thế giới này, con người cần học biết chọn lựa cái gì cần giữ lại. Đây chính là điều mà ta đã nói, là người trong nền văn minh đô thị hóa, sự vô danh tính đối với đa số con người trong thành phố giúp ta có một “bộ mặt thật là nhân bản và một tên gọi” đối với tha nhân.[50]

(i) Hiển nhiên, đó là một sự thách đố không dễ dàng vượt qua. Chúng ta không mơ ngủ để lý tưởng hóa đời sống đô thị hóa, nhưng trong thành phố tục hóa này, chúng ta có thể có nhiều sự gặp gỡ hơn, nối kết nhiều mối liên hệ hơn, tham dự nhiều cuộc trao đổi hơn, có nhiều sự truyền thông hơn và thường là sâu đậm hơn, mặc dù không nhất thiết nói chuyện với người hàng xóm, nhưng với những người mà chúng ta tự do chọn lựa vì ta cùng chia sẻ với họ những phân đoạn đời sống quan trọng trong sinh hoạt: Đời sống công ăn việc làm, đời sống đức tin, sứ vụ, đời sống ngơi nghỉ, thể thao...[51]

(ii) Sống có trách nhiệm trong những tương quan được phân đoạn, khoanh vùng[52] thật là một sự đòi hỏi lớn, đặc biệt đối với những ai đến từ vùng sâu vùng xa, được giáo dục trong truyền thống gia đình láng giềng làng xóm. Có thể đối với một số người có gốc gác như thế và đang sống trong đô thị có cảm thức mặc cảm tội lỗi vì không thể vun trồng tương quan “I-Thou” tuyệt hảo trong hiện tại, một tương quan “vững bền, nhỏ hẹp và ít nhiều nổi bật tình gia đình”65 mà trước đây họ được giáo dục. Điều này thêm trầm trọng nếu một vị chủ chăn hay một vị lãnh đạo đang sống trong thế giới đô thị hóa với hàng triệu dân, lại đem phong cách và não trạng chủ chăn hay phụ trách của một thị trấn hay làng quê để nói về tương quan I-Thou giữa người và người. Mô hình xã hội đã làm một chuyển vị sâu xa từ làng quê ít dân cư đến đô thị hàng triệu dân.

(iii) Theo Harvey Cox, trong thế giới đô thị hóa, ngoài tương quan I-Thou và I-It, có thể có một tương quan vùng đệm, I-You. Như ta đã nói ở trên, không nhất thiết là nếu trong quan hệ người-người không mang phẩm chất I-Thou thì tức khắc rơi vào tương quan I-It. Vấn đề này nhà nữ xã hội học Jane Jacobs, ngay trong tác phẩm thời danh vào thập niên 1960, “Suy Tàn và Tồn Tại của các Thành Phố Lớn Hoa Kỳ” 66 đã có một mô tả thật cụ thể:

Không ai lại đi mở toang cửa trong thành phố lớn. Không ai muốn như thế. Nhưng nếu những giao tiếp hấp dẫn, có ích và có ý nghĩa giữa công dân của các thành phố chỉ gói gọn vào những mối quen biết chỉ phù hợp với cuộc sống riêng tư, cả thành phố sẽ biến thành buồn tẻ chán ngán. Các thành phố thì đầy dẫy con người mà theo cái nhìn của bạn hay của tôi, hay của bất kỳ cá nhân nào, cho rằng với một mức độ gặp gỡ nhau nào đó là vừa đủ và thích thú rồi và xong rồi bạn không muốn họ quấy rầy bạn. Cũng như chính họ không muốn bạn quấy rầy họ.[53]

(iv) Các nhà thần học ngày nay, tựa như H. Cox gợi ý, cần phát triển một lối lượng giá nếp đặc thù “sống chung” kiểu I-You trong thành phố lớn theo kiểu của J. Jacobs:[54] Một dạng đích thực của cuộc sống đoàn thể con người mang dáng dấp tính khách quan,[55] ước lệ hay chỉ gặp nhau qua các công việc với mức tối thiểu lễ phép xã giao, nói cách khác, một quan hệ hỗ tương còn chất chứa tính vô danh, như ta đã nói trên. Rõ ràng quan hệ này giúp soi rọi nhiều những khả năng mang tính nhân bản tích cực của đời sống đô thị và giúp chặn đứng ngay mọi cám dỗ muốn lôi kéo con người về những tương quan hòa đồng dễ chung đụng của đời sống tiền đô thị.[56]

(v) Có một khía cạnh tích cực khác mà sự phát triển của một nền thần học về vô danh tính trong đô thị ngày nay có thể đóng góp, đó là nó giúp cho chúng ta thấy, ngay trong tương quan vô danh, đô thị vẫn còn ẩn tàng một mối hiểm nguy đích thực, đó là vì chính nó cũng dễ dàng sa vào cái ước lệ khô cằn mới. Sự mong muốn bảo vệ sự tự do cá nhân tránh sự quấy rầy cũng có thể biện minh cho những hành xử mà lịch sử đã chứng minh, con người có thể nhân danh nó để nô lệ hóa hay tiêu diệt dân tộc khác: Phòng hơi ngạt thời Đức Quốc Xã ở Auschwitz, trại tập trung những người chống đối ở Gulag Archipelago, phòng thí nghiệm hóa học trên con người của bộ máy chiến tranh Thế Chiến II của quân phiệt Nhật, hai trái bom thả xuống Hiroshima và Nagazaki, những hành động khủng bố không phân biệt dân lành trong một số đất nước ngày nay... Còn rất nhiều nữa. Ngay Tin Mừng cũng có thể bị sơ hóa và thành một ước lệ loài người và bị thao tác cho một mục tiêu hủy diệt và đàn áp. Những dạng chiến tranh tôn giáo (ví dụ: thời Thập Tự Chinh hay những cuộc Thánh Chiến ngày xưa và nay của các phong trào Hồi giáo cực đoan) vẫn còn đó để cảnh báo chúng ta, những người Kitô hữu mang danh Kitô, hay những người “sequela Christi.”

(vi) Tóm lại, đối với nhiều người, cuộc sống đô thị hóa ngày nay với những đòi buộc và thúc bách cũng có thể là một sự giải phóng vinh quang, một sự giải thoát khỏi những truyền thống chồng chất nặng nề và những trông chờ gây chán ngán của đời sống thị trấn và một sự bước vào những khả năng chọn lựa mới hấp dẫn đang lan tỏa các siêu thành phố tục hóa.71

VI. MỘT VIỄN TƯỢNG THẦN HỌC VỀ DI ĐỘNG TÍNH CỦA CON NGƯỜI NGÀY NAY

Như ta đã nói ở trên, tính di động là một đặc thù lớn thứ hai của thế giới đô thị hóa. Hiển nhiên nó kéo theo nhiều vấn đề nghiêm trọng và những hiểm nguy như André Fermet và R. Marlé, trong tuyệt tác “Các Nền Thần Học Ngày Nay”[57] cảnh báo. Nhưng tự thân, di động tính mà một cách được thể hiện rõ nét nhất qua hiện tượng di dân mà ta đã nói đến ở trên, không là cái gì độc hại! Thiên Chúa của Kinh Thánh không phải là Thiên Chúa của di động sao? Và nhất là Ngài lại thường hành sử cách đặc biệt khi yêu cầu những bạn hữu của Ngài di chuyển và đến một nơi xa lạ: “Hãy rời bỏ xứ sở, họ hàng và nhà cha ngươi, mà đi tới đất Ta sẽ chỉ cho ngươi” (Kn 12, 1). Từ gương của chính tổ phụ Abraham đến Môsê với dân Xuất Hành, rồi thời các vua với các vị Ngôn Sứ và biến cố lưu đày vĩ đại xóa sạch mọi gốc nguồn vương giả cũng như lê thứ, đến thời Đức Giêsu rày đây mai đó với các môn đệ lang thang, đến nỗi không có viên đá gối đầu, và cho đến thời nay với các nhà truyền giáo ở mọi nơi, Kitô giáo xuất hiện như là dân tộc lữ hành về quê Trời.

1. Các Thành Phố Đương Đại Là Sự Chuyển Động Quần Chúng [58]

Khi phân tích những xu hướng đô thị hóa ở trên chúng ta thấy mỗi xu hướng này cơ bản có khuynh hướng “nhằm đến sự tăng tốc tính di động”[59] của thế giới. Sự công nghiệp hóa không những cuốn hút con người, đặc biệt người trẻ ra khỏi nông thôn, xa rời đồng ruộng, trang trại và đổ vào thành phố, nhưng ngày nay nó đã xâm nhập ngay thế giới vùng sâu này.[60] Thật vậy, một đàng, con người đã kỹ thuật hóa những công việc trước đây giản đơn và tăng hiệu suất sản xuất, đàng khác, họ cũng biến đổi những ruộng đất, vườn tược ra những nhà máy chế biến thực phẩm, nông cơ...Vô hình chung, một số người do sự giáo dục thiếu sót không có cơ may hội nhập vào trong các nhà máy, lại phải bỏ vùng nông thôn của mình và đi tìm các công việc giản đơn trong những đô thị.

Có tác giả đã mô tả thành phố như một trạm chuyển tiếp mà con người dừng lại một thoáng trong chuyến hành trình dài và phức tạp của họ từ nơi này đến nơi khác.76 Thật vậy, con người di chuyển từ thành phố này đến thành phố nọ không những để tìm cải thiện đời sống, nhưng còn tìm cho mình một môi trường xung quanh lành mạnh hài hòa. Sự di chuyển trong ngày của con người trong đô thị để đến nơi làm việc, hoặc cho những dịch vụ, hoặc học hành ..., cũng là những dạng thức di dân nhỏ.

Ngay trong thành phố, con người luôn di động. Không những là chuyên viên bấm nút điều khiển (ở một hệ thống xã hội) hay liên lạc (điện thoại di động), con người đô thị còn là người chuyển động (hay lái xe) trên một phương tiện giao thông nào đó và có mặt ở mọi giao điểm xã hội (xe gắn máy, xe hơi, máy bay cá nhân...), trên xa lộ hay đường cao tốc, hay cầu vượt, hay hầm xe, di động trong thang máy vận tốc cao ở những siêu thị, khách sạn và trung tâm hành chính.

2) Di Động Tính, Một Hiện Tượng Bất Đảo Ngược

Đã có những lời than phiền ở tòa giảng hay trong lớp giáo lý, trong các lớp thần học và trong bao tác phẩm xã hội đương đại, đặc biệt tôn giáo, về tính năng động cũng như về sự hời hợt, sự vội vã thiếu chiều sâu nội tâm, thiếu các giá trị thiêng liêng, sự mất gốc và sự tha hóa của người trẻ ngày nay và nói cách chung, của mọi người trong thành phố đô thị, do đã chuyển đổi từ cơ chế lối sống định cư qua mô hình chuyển động.[61]

(i) Có lẽ chúng ta cũng có thể tự hỏi với H. Cox, khi áp dụng vào thời toàn cầu hóa của chúng ta: Phải chăng trong thế giới đô thị hóa, tính di động chỉ tạo ra sự nghèo nàn? Có thể nào mạo hiểm du hành mà không bị lạc đường? Hay chuyển động từ nơi này đến nơi nọ mà không phải là sự lang thang bất định?[62]

Trong thế giới thay đổi đến chóng mặt của ngày nay, ví dụ lấy thế hệ 8x, có ai sẽ được mối hạnh phúc sinh ra, lớn lên và về hưu trong cùng một căn nhà79 và cũng như được làm một công việc tại một chỗ suốt đời mình?

(ii) Những xáo trộn xã hội đã đưa đến sự chuyển động của con người cho dù con người muốn chống lại nó. Nhưng như trước tất cả sự đổi thay, người muốn giữ nguyên hiện trạng[63] thì chống lại sự đổi thay, vì họ sợ khi thay đổi một lãnh vực nào đó (công việc hay nhà ở) thì dần dà lại phải nhượng bộ các điều khác. Các quan triều đình thủ cựu của vua tôi nhà Nguyễn chống lại mọi sáng kiến của Nguyễn Trường Tộ để hội nhập với thế giới Tây Phương, cơ bản họ sợ nhân dân bị nhiễm những điều mới lạ của thế giới bên ngoài và họ không thể kiểm soát dân. Những chuyện tương tự như vậy có thể xảy ra mọi thời, xưa cũng như nay. Các dân biểu bảo thủ của thành phố Athen thời cổ, chống lại dữ dội việc xây hải cảng Pirê. Họ biết rằng, nếu quen thuộc với các sản phẩm ngoại nhập của người nước ngoài, thì rồi nhân dân phải đi ra khỏi mình và phải tiếp xúc với những người ngoại quốc đến với các tư tưởng khác biệt và như thế có thể làm mất đi sự an ninh của của chính họ.[64] Ở Việt Nam, vào thời trước mốc 1986, thời “Đổi Mới,” thuyền nhân ra đi ồ ạt vì kinh tế hay chính trị tùy theo hoàn cảnh, với mong sự cải thiện đời sống gia đình hay bản thân.

(iii) Nói cách chung, mọi sự di chuyển địa dư đều nhắm đến một sự chuyển động xã hội và nghề nghiệp, và cũng thường xuyên là những sự chuyển đổi tri thức, tài chính hay tâm lý và những điều như thế này thường đe dọa những người đang nắm quyền lực và đang gây ảnh hưởng.[65] Một lý do dễ hiểu, người ở đáy xã hội thì không có gì để mất mà chỉ có lợi từ một xã hội chuyển động. Từ đó ta có thể khám phá ra một cái nhìn thành kiến giai cấp đằng sau các phát biểu tôn giáo chống lại sự di động tính.[66] Vì tính lãng mạn và sự phản kháng thường đi đôi với nhau, nên thật sự cũng dễ dàng để nhận ra một ý thức hệ của giới bảo thủ đang cố biện minh cho một “statu quo” bất định yên tĩnh trong nghề nghiệp và thanh thản an vui ảo trong tháp ngà của mình và thường hòa lẫn, hoặc với các phát biểu tôn giáo ít tiến bộ hoặc thậm chí với một sự phản kháng xuất phát ít nhiều từ chủ nghĩa cơ hữu.[67]

(iv) Harvey Cox cho rằng: “một xã hội kỹ thuật tiến bộ sẽ chết ngạt nếu không biết chuyển động.”[68] Ông giải thích rằng những công việc mới thường xuất hiện rải rác mọi nơi. Sự sẵn sàng di chuyển sẽ tạo dịp được tiếp cận với những công nghệ mới. Kỹ thuật tiên tiến làm cho những người điều hành thiện nghệ nhất trong những nhà máy mau chóng trở thành lỗi thời. Sự thăng tiến xã hội trong nhiều công ty và càng lúc càng xảy ra ngay trong hệ thống giáo dục, đòi hỏi phải di chuyển từ nơi này đến nơi nọ,[69] chẳng hạn phải dự những khóa thường huấn, những khám phá khoa học...

VII. THÀNH PHỐ TỤC HÓA

Chúng ta gặp thế giới nào đây? Thế giới toàn cầu "hic et nunc" vừa là thế giới tục hóa với tất cả chức năng của nó: một sự khuyến khích tiêu thụ, sử dụng vật chất tối đa, chạy theo lợi nhuận, đánh giá cao sự thành đạt, và cũng vừa là sự đô thị hóa cao độ, đẩy nông dân ra khỏi thôn xóm, lấn chiếm nông nghiệp.

1. Thế Giới Đô Thị Hóa Và Thế Giới Tục Hóa

Sự phát sinh của nền văn minh đô thị và sự giảm thiểu của tôn giáo truyền thống,[70] đó là hai cột mốc cho thời đại chúng ta và chúng có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Sự đô thị hóa hình thành nên một sự thay đổi đông đảo và toàn diện trong phong cách con người sống chung với nhau,[71] và có khả năng trở thành một mẫu hình cho một thành phố hiện đại khi những áp dụng của khoa học cùng kỹ thuật tiên tiến đi vào tổ chức và đời sống của thành phố. Sự tục hóa cũng là một phong trào thời đại. Nó ghi đậm nét sự thay đổi lên cung cách con người nắm bắt và hiểu đời sống cộng đồng của họ như thế nào, và nó chỉ xảy ra khi những trực diện với các vấn nạn của thị dân trong cuộc sống dám đặt mức tương đối cho những gương mặt thần thoại mà trước đây được xem như là tuyệt đối. Cung cách con người sống đời sống chung với nhau ảnh hưởng sâu đậm lên cách họ hiểu ý nghĩa của đời sống đó, và ngược lại... Vào thời này, tk XXI, thành phố thế' tục xuất hiện đồng thời như là mô hình của đời sống chung của mọi con người trên thế giới,[72] và là biểu tượng nhân sinh quan của chúng ta về thế giới. Nếu xưa, người Hy Lạp nhận thức vũ trụ như là một thành phố[73] vĩ đại được trải rộng và người Trung Cổ xem thế giới như là căn trại mở rộng đến vô tận, thì người thành phố ngày nay kinh nghiệm vũ trụ như là đô thị của con người. Đó là lãnh vực của khám phá và cố gắng của con người trong đó không còn chỗ cho thần thánh. Thế giới trở thành công việc và trách nhiệm của con người. Con người hiện đại trở thành công dân của đô thị thế giới. Thế giới trở thành đô thị của nó và đô thị của nó đã vươn ra bao gồm thế giới. Tên của tiến trình này được gọi là tục hóa.

2) Hạn từ "secularism"

Hạn từ "secularism" (chủ nghĩa thế tục) được dùng đầu tiên (1846) bởi nhà văn Anh George Jacob Holyoake (1817- 1906) theo nghĩa trung tính.[74] Mặc dù từ ngữ này là mới, tư tưởng tự do mà nó dựa vào để phát triển đã có từ lâu.[75] Holyoake đã tạo ra từ "secularism" để diễn tả quan điểm của ông ta kêu gọi thiết lập đơn thuần một trật tự xã hội tách rời ra khỏi tôn giáo, mà không cần thiết phải tích cực gạt bỏ hay chỉ trích các niềm tin tôn giáo. Là một người có tư tưởng bất khả tri (agnosticism), Holyoake lý luận là "Chủ nghĩa thế tục không phải là một tư tưởng chống lại niềm tin Kitô, mà chỉ độc lập từ nó." Nói một cách rõ ràng hơn, chủ nghĩa thế tục là nhằm tìm kiếm sự phát triển bản chất con người liên quan đến các khía cạnh như thể lý, đạo đức và trí tuệ đến mức độ cao nhất có thể, như là nhiệm vụ trước mắt của cuộc sống. Nó đón nhận một lối sống luân lý tự nhiên mà không cần gò bó mình vào một chú nghĩa vô thần hay hữu thần của một tôn giáo nào hay theo một Kinh Thánh nào, tất cả phương pháp thực hành, đơn thuần chỉ nhằm đến sự thăng tiến con người bằng các phương tiện vật chất. Mối dây liên hệ giữa người và người mà nó chủ trương đó là sự đồng thuận theo lối nhìn nói trên.[76]

Tri thức thế tục chỉ quan tâm tới những vấn đề có thể tìm được trong cuộc đời này bằng kinh nghiệm đã trải qua. Nhiều nhà thần học nhìn theo lối tích cực cho là quá trình thế tục hóa là quá trình đưa đến sự trưởng thành của tôn giáo và xã hội, khử thiêng hóa vũ trụ. Các định chế và ứng xử của tôn giáo hấp thu những giá trị và chuẩn mực của khoa học và kỹ thuật đang ngày càng chi phối xã hội trần thế. Ngày nay người ta dùng secularisation (tục hóa) thay vì secularism (duy thế tục) vì hạn từ này nay có nghĩa tiêu cực.

3) Vậy Tục Hóa là gì?[77]

(i) Jean-Louis Bruguès tác giả Từ Điển Luân Lý Công Giáo đã lập lại lời của nhà hùng biện lớn Lacordaire (1802-1861) OP., người Pháp: “Thiên Chúa ban cho tôi ơn nghe được thời đại này và yêu mến nó.” Thái độ này là hết sức ở trong tinh thần của Chúa Kitô. Vì thế, đối với môn đệ của Ngài hiểu như thế là một ân huệ, thời đại trong đó mình được sống.

Người ấy nhận ra là mình liên đới chặt chẽ với những người đương thời mà mình chia sẻ những hy vọng và âu lo. Cho nên GH có nhiệm vụ hiểu thời đại mình đang sống i.e., tìm hiểu tường tận những dấu chỉ của thời đại và giải thích chúng dưới ánh sáng của Tin Mừng (GS, số 1). Hiện tượng tục hóa là một trong những dấu chỉ lớn thời chúng ta.[78]

(ii) Nhà thần học Hòa Lan C. A. van Pursen nói tục hóa, đó là sự giải thoát con người "trước tiên khỏi sự giám hộ của tôn giáo và sau là của siêu hình trên lý trí và trên ngôn ngữ của con người."[79] Đó cũng là sự nới lỏng của thế giới khỏi sự hiểu biết tôn giáo hay tựa tôn giáo về nó, sự đẩy lùi mọi thế giới quan thiển cận, sự phá vỡ mọi thần thoại siêu nhiên và biểu tượng linh thánh. Nó biểu đạt sự giải thoát lịch sử khỏi chủ nghĩa định mạng, sự khám phá của con người rằng thế giới được đặt trong lòng bàn tay họ, rằng không có gì để than phiền từ nay về số mạng hay các nữ thần hung ác mà họ phải tiếp cận. Tục hóa xảy ra khi con người quay mặt khỏi sự chú ý về thế giới bên kia và hướng về thế giới hiện tại và bây giờ.[80]

(iii) Ngắn gọn, tục hóa là sự giải phóng con người khỏi sự giám hộ tôn giáo và siêu hình, chống lại sự quan tâm đến thế giới bên kia để qui hướng về thế giới này. Sự tục hóa là lẽ tất yếu của đời sống đương đại.

Đối với người Kitô hữu trưởng thành, "Tục hóa là hậu quả hợp lý của tác động của đức tin Kinh Thánh lên lịch sử.”[81] Các nhà phân tích thần học xã hội đều cho là chúng ta khó mà hiểu được sự phát triển của các nền khoa học, đặc biệt là tự nhiên, cũng như những định chế dân chủ chính trị và tính đa năng văn hóa, mọi phát triển mà thường là ta gắn liền cho nền văn hóa Tây phương, mà lại không nói đến sự thúc đẩy của Kinh Thánh.[82] Có những xung lực tiếp tục thúc đẩy nền văn hóa này mặc dù có thể cội nguồn của chúng đã bị lãng quên ngày nay.

(iv) Như trên ta đã nói, sự tục hóa đó là hạn từ để diễn tả sự độc lập hợp pháp của các giá trị trần thế mà không cần thiết phải viện dẫn đến những nguyên lý tôn giáo, để giải thích hiện tượng hay các mẫu hình đời sống ta sống trong quan hệ với thế giới tự nhiên và càng lúc nhân bản hơn. Chúng có những quy luật riêng nhưng luôn luôn chúng có như thế và chúng có sự tốt lành bẩm sinh.[83] Sống với sự tốt lành này thì đã làm vừa lòng Thiên Chúa.

(v) Tuy thế người Kitô hữu thực tế biết cái hàm hồ cơ hữu thâm nhập thực tại nhân bản. Sự tục hóa là tốt lành và Thiên Chúa muốn như thế.[84] Nhưng chúng ta biết nó thể suy thoái thành chủ nghĩa duy thế tục. Đó là cung cách tuyên bố những giá trị tương đối của trần thế thành giá trị tuyệt đối. Nó khác sự tục hóa (secularization).

Thánh GH Gioan Phaolô II đã cảnh báo:

Làm sao không nghĩ đến sự phổ biến của thái độ dửng dưng tôn giáo và thuyết vô thần dưới nhiều hình thức rất khác nhau, đặc biệt dưới hình thức có lẽ đang phổ biến nhất hiện nay, là khuynh hướng duy thế tục ? Say sưa vì những cuộc chinh phục kỳ diệu của một sự phát triển khoa học kỹ thuật mà không gì chặn đứng được, và nhất là bị mê hoặc bởi cám dỗ muốn bằng Thiên Chúa (Cf. St 3, 5), qua việc sử dụng tự do cách vô giới hạn, con người tự chặt đứt cội rễ tôn giáo sâu xa nhất của họ: quên lãng Thiên Chúa, họ nghĩ rằng Thiên Chúa chẳng có ý nghĩa gì trong cuộc sống của họ, họ từ chối Thiên Chúa để rồi sấp mình thờ lạy những “ngẫu tượng” đủ loại.[85]

(vi) Như thế, nhìn chung, người Kitô hữu chân chính không thể chấp nhận một chủ thuyết như thế: Một trào lưu xem các thực tại nhân bản hoàn toàn tuyệt đối độc lập khỏi Thiên Chúa và khỏi các luật luân lý tự nhiên, vốn là cốt lõi của luân lý Kitô giáo. Người ta tìm cách loại trừ Thiên Chúa ra khỏi cuộc sống và sống như thể Thiên Chúa không hề hiện hữu trong mọi lãnh vực của đời sống con người (cá nhân cũng như xã hội) cũng như trong các luật lệ của quốc gia.[86]

(vii) Theo Đức Gioan Phaolô II, “khuynh hướng duy-thế- tục hiện nay là một hiện tượng rất trầm trọng: nó không chỉ tác động tới các cá nhân, nhưng một cách nào đó, tác động tới nhiều toàn thể cộng đồng.”[87]

(viii) Tóm lại, Kitô giáo không dạy chúng ta chọn những giá trị trên trời mà chê bỏ những giá trị trần thế. Nó chỉ đòi chúng ta biết phân định giữa cái tốt lành thật và giả, giữa cái giá trị trên trời và trần thế. Sự độc lập của các giá trị trần thế không được phân rẽ chúng ta khỏi Thiên Chúa, nhưng phải làm chúng ta tự do hơn cho Ngài.

4) Một Tính Thế Tục Thiêng Liêng Tinh Vi

Đối với những người ngoài Kitô giáo, ta có thể nói đến chủ nghĩa duy thế tục (secularism) với những đặc tính rõ ràng nói trên. Nhưng ngay ở trong lòng Kitô giáo, nơi những người môn đệ của Đức Kitô, ĐGH Phanxicô cảnh báo chúng ta, những người Kitô hữu về một dạng “thế tục hóa” tinh vi đang gây tác hại: đó là tính thế tục thiêng liêng.[90] Thật vậy, trong Tông Huấn Niềm Vui của Tin Mừng (EG), ngài nhận định sâu sắc:

Ẩn dấu dưới dáng vẻ của lòng đạo đức và ngay cả lòng yêu mến đối với Giáo Hội, tính thế tục thiêng liêng[91] hệ tại việc không tìm kiếm vinh quang Thiên Chúa mà là tìm vinh quang loài người và sự thỏa mãn của bản thân. Đó là điều Đức Chúa trách cứ những người Pharisêu.“ Các ông tôn vinh lẫn nhau và không tìm kiếm vinh quang phát xuất từ Thiên Chúa duy nhất, thì làm sao các ông có thể tin?” (Ga 5, 44).[92]

Theo Đức Phanxicô, đây là một cách quá khôn khéo tinh diệu để tìm “lợi ích cho riêng mình chứ không phải tìm lợi ích cho Đức Giêsu Kitô” (Pl 2, 21).”[93]

Ngài cho rằng hai cội nguồn có mối quan hệ mật thiết với nhau nuôi dưỡng và tiếp sức tinh thần thế tục này, chính là hai lạc giáo: thuyết Ngộ Đạo[94] tân thời và thuyết Tân-Pêlagiô.

(i) Ngộ Đạo Thuyết[95] ngày nay theo Đức Phanxicô, cơ bản không chỉ là ảo tưởng về một tri thức hoàn hảo đương sự có được do “mạc khải,” mà nay mình chiếm hữu và được truyền đạt bởi những người được khai tâm, với tham vọng đưa ra một giải thích toàn triệt về thế giới, về huyền nhiệm của hiện hữu, dựa trên cơ sở nhị nguyên (đối lập giữa thế giới sự thiện và thế giới sự dữ), và qua đó mở ra con đường cứu độ cho tinh thần...11'1 Người được khai tâm[96] [97]là người thủ đắc trí thức giải thoát này và như thế là đã được cứu độ. Thật vậy người Kitô hữu ngộ đạo xác tín rằng con đường cứu độ nằm trong "tri thức," tri thức này vừa là nhận thức bẩm sinh về thân phận của tinh thần ở trần gian này, đồng thời là sự đắc thủ tri thức hoàn hảo, làm tăng triển nhận thức trên.[98]

Theo Đức Phanxicô, Ngộ Đạo thuyết ngày nay tinh vi và nguy hiểm hơn vì nó gieo vào người tín hữu xác tín rằng đức tin của họ là đúng đắn, nhưng thực ra đó chỉ là

một đức tin thuần túy chủ quan chỉ quan tâm duy nhất tới một kinh nghiệm nào đó hay một tập hợp các ý niệm và các thông tin[99] có mục đích an ủi và soi sáng, nhưng rốt cuộc nó giam hãm một cá nhân trong các tư tưởng và tình cảm của mình.[100]

(ii) Còn lạc giáo hai, thuyết Tân-Pêlagiô mang tính tự mãn và phản loạn (promethean) của những người ỷ vào sức riêng của mình, không cần đến ơn Chúa, và coi mình hơn những người khác vì tuân thủ một số luật lệ,[101] hoặc trung thành một cách cố chấp với một kiểu công giáo đặc thù của quá khứ. Họ phân loại tha nhân theo tiêu chuẩn cá nhân và tiêu hao sức lực vào việc tra xét và kiểm chứng, thay vì mở cửa ân sủng ra và loan báo Tin Mừng họ kết án mọi người.

Trong cả hai trường hợp, Ngộ Đạo tân thời hay Tân- Pêlagiô, người ta không thực sự quan tâm tới Đức Kitô hay tha nhân nhưng lấy bản thân mình làm trung tâm, chỉ quy hướng về mình. Đức Phanxicô cho rằng không thể có một động lực loan báo Tin Mừng đích thực có thể phát sinh từ những người Kitô hữu biến chất như vậy.[102]

Vì thế, nhà thần học Leonardo Boff trong tuyệt tác “Những Chứng Nhân của Thiên Chúa Giữa Lòng Thế Giới”(1986) nhìn nhận tinh tế:

một thái độ phê phán đối với sự tục hóa thì luôn luôn cần thiết, chỉ vì con tim của chúng ta đã được tạo dựng theo cung cách mà khi nó yêu, nó yêu hoàn toàn và không chia sẻ. Điều có thể xảy ra là người Kitô hữu yêu các sự trần thế này và chợt cuối cùng nhận ra rằng họ chỉ yêu các sự này thôi. Thiên Chúa không còn là trung tâm của dự án cơ bản đời sống chúng ta. [103]

Vì lúc đó theo ông, Thiên Chúa đơn thuần chỉ còn là đối tượng của các dạng hay công thức kinh nguyện này nọ mà “không còn là chủ đề hay mục tiêu của mọi ước vọng của con người.” Trong một lời nhận xét rất sâu sắc, L. Boff khuyên nhủ những người đang dấn thân vào lòng đời:

Có lẽ chỉ có thể qua cầu nguyện[104] mà chúng ta có thể sống tục hóa chứ không duy thế tục. Chỉ có quan hệ của chúng ta với Thiên Chúa mới cho phép thế giới tiếp tục bước đi như là một thế giới tục hóa mà không sợ thành duy thế tục.[105]

VIII. THẾ GIỚI ĐÔ THỊ HÓA VÀ TỤC HÓA CẦN ĐẾN MỘT NỀN THẦN HỌC VỀ SỰ BIẾN THỂ XÃ HỘI

a) Thoạt nhìn, ta nhận thấy tức khắc rằng một sự di động cao độ có ảnh hưởng đến tôn giáo truyền thống. Rõ ràng nó xô đẩy con người cách ly với chốn linh thánh của họ và đưa họ phải hòa nhập với những láng giềng tôn thờ một thần linh khác. Nhưng bởi vì như ta phân tích ở trên, nếu sự đô thị hóa và sự tục hóa có một mối liên kết quan trọng, chúng ta không cần thiết phải dừng lại than vãn như H. Cox nhận xét,[106] vì từ quan điểm Thánh Kinh nói ở đầu phần (5.) tính di động có mang trong lòng tính tích cực cho bản thân công dân đô thị. Nếu Giáo Hội cũng là một cộng đồng song hành với cộng đồng tục hóa của con người, một tầm nhìn thần học về thực tại thời nay hay theo cách nói của Cox, một nền thần học về sự biến thể xã hội[107] ngày nay theo hướng “Gaudium et Spes” và trong một cách nào nhấn mạnh hơn của thông điệp “Rei Socialis,”[108] là hết sức cần thiết. Hiển nhiên nó giúp cho chúng ta, khi phân tích hiện trạng con người đang sống trong giới hạn không còn chấp nhận nổi vì quá bất nhân và vô luân, và mọi sự can thiệp chỉ do thiện ý đơn thuần và xuất phát từ ngoài biên thì thực sự không còn giá trị, thì phải có một sự tái phân bổ quyền lực và một sự công bằng thiết định, không phải chỉ để xoa dịu nhưng là để gây ảnh hưởng lên chủ nhân.[109]

b) Thật vậy, mô hình thành phố tục hóa có thể cung cấp cho ta khởi điểm để hiểu thành phố “techno-polis”[110] ngày nay, không đơn thuần là một sự kiện tĩnh, nhưng đúng ra như là một thực tại trồi hiện ra: Tục hóa và đô thị hóa luôn được nhìn như là một tiến trình và chúng chất chứa nơi lòng của chúng một sức mạnh hàm hồ có thể gây tác hại, như thánh Giáo Hoàng Gioan Phaolô II thường cảnh báo cho chúng ta trong các thông điệp xã hội của Ngài.

c) Trong ngôn ngữ của con người đương đại “những quyền lực thần thiêng và hàm hồ” mà Phaolô đã từng lưu ý dân thành Rôma, đó là những sức mạnh trong nền văn hóa đương đại đang làm tê liệt và bại hoại sự tự do con người. Qua dòng thời gian, con người đã kinh nghiệm về sức mạnh tha hóa họ dưới nhiều cách:[111] (1) Ở thời bộ tộc chúng xuất hiện dưới hình ảnh ma qủy, thần linh và các sức mạnh tự nhiên hay tinh tú;[112] (2) Vào giai đoạn chuyển tiếp đến nền văn hóa đô thị, con người từ khước nhìn nhận những sức mạnh này hoặc xem chúng như những chuyển động điều hòa với những mô hình mà ta có thể dự đoán được; (3) Ngay đến tk XIX con người vẫn còn ngờ vực về các sức mạnh nói trên và chúng chỉ được tái khám phá ở thời chúng ta theo ngôn ngữ của tâm lý chiều sâu:[113] Cái Id (Libido), cái vô thức tập thể, cái biện chứng của lịch sử, và ngay cái xác suất thống kê.[114]

d) Ta có thể tổng kết rằng, các trường lực này bao lâu mang các dạng tha hóa như trên khi con người để cho chúng xuất hiện như những lực ngăn cản hay triệt tiêu việc sử dụng cách tự do đầy đủ trách nhiệm của mình trên định mạng của bản thân[115]

Ta biết, như nền thần học Thánh Kinh khẳng định, tác động gây ảnh hưởng lớn của niềm tin Kinh Thánh lên con người đó là sự “khử thiêng” thế giới này:[116] (1) Tạo dựng như là khử ma thuật thiên nhiên;[117] (2) Xuất Hành như là sự khử thần thánh hóa chính trị ;[118] (3) Giao Ước Sinai như là sự khử thánh hiến các giá trị.[119]

Tương tự trong thời Tân Ước, Đức Giêsu đến để loan báo Tin Mừng giải phóng con người khỏi mọi “quyền lực thần thiêng” tha hóa và ách nặng của Lề Luật mù quáng. Nhưng bản thân Ngài không tuyên bố là Lề Luật sẽ bị xóa bỏ. Thật vậy, ngày hôm nay, những năng lực chiều sâu “libido hay Id” và sức ép của nền kinh tế toàn cầu hóa vẫn còn đó trong xã hội chúng ta. Điều cơ bản cần phải hiểu là từ bây giờ, chúng

không còn khả năng định mệnh hóa con người, và chính con người có khả năng và trách nhiệm quản lý chúng và sử dụng chúng có trách nhiệm trước Thiên Chúa.[120] Nói cách khác, về phía bờ con người, bởi vì con người được ban cho tự do, con người có thể sử dụng tốt hay xấu sự vật. Roma (1, 25) chỉ ra con người đã sa ngã. Thay vì dùng sự tự do để tri ân Thiên Chúa về vũ trụ này đã ban cho con người, để sử dụng cách khôn ngoan và có trách nhiệm, con người “đã tôn thờ những loài thọ tạo.” Và hậu quả là con người đã trở nên nô lệ của sức mạnh mù quáng. Hành động của Thiên Chúa luôn như là biểu lộ lòng trung tín[121] của Ngài, vẫn tiếp tục hiện thực những gì Ngài đã hứa, nay được biểu lộ nơi Đức Giêsu thành Nazareth, luôn kêu mời con người tự do khỏi mọi uy lực thiêng liêng tha hóa và đồng thời thúc bách họ hành xử có trách nhiệm và khôn ngoan trên những uy lực này.[122]

e) Nói tóm lại, theo như trên, chúng ta đã cố gắng giải thích sự xuất hiện hiện tượng tục hóa và đô thị hóa của cộng đồng con người dưới ánh sáng của Kinh Thánh, trước tiên, như là phạm trù của Tạo Dựng, Xuất Hành, và Giao Ước Sinai, và sau nữa như là sự căng thẳng giữa Lề Luật và Tin Mừng. Theo H. Cox, chúng ta có thể vượt xa hơn một bước bằng cách sử dụng và “trắc nghiệm biểu tượng của thành phố tục hóa như một phạm trù mà qua đó ta có thể xây dựng ý nghĩa thần học của sự chuyển đổi nhanh chóng xã hội.”[123]

Vấn đề đặt ra ngay là, liệu biểu tượng thành phố tục hóa có thể cung cấp cho ta một chìa khóa để hiểu đúng ý nghĩa của mọi sự đang thay đổi diễn ra ở trong thế giới toàn cầu hóa này, chẳng hạn như một cách cụ thể, sự di động tính đến chóng mặt của thế giới đô thị này, nhưng đồng thời không rơi vào hai sai lầm cơ bản và cổ điển: Không dám nhận ra sự hiện diện của Thiên Chúa trong hoạt động của con người hay một cách trái ngược hẳn, muốn đồng nhất mọi chương trình hoạt động của con người với hành động của Thiên Chúa.[124]

f) Thật vậy, trước tiên, khi nhìn lịch sử như một tiến trình tục hóa, chúng ta nhận ra nó xuất hiện trước chúng ta, một đàng như là mang đầy ý nghĩa cho con người, nhưng một đàng hình như nó vẫn lỏng lẻo không áp đặt ý nghĩa này lên họ.[125] Con người vẫn tự do và là chủ của các biến cố, vì có thể phủ định nó hay đón nhận cũng như có thể diễn giải đúng hay sai ý nghĩa. Trong thành phố tục hóa, con người học cách làm chủ vận mạng của mình một cách trưởng thành, khôn ngoan và với trách nhiệm.

g) Đàng khác, khi nói đến tiến trình đô thị hóa, theo nhà thần học Gibson Winter, trong tác phẩm, The New Creation as Metropolis (1963),[126] hay tuyệt tác Community and Spiritual Transformation Religion and Politics in a Communal Age (1989),[127] chúng ta có thể tìm thấy sự phong phú cho những biểu tượng tôn giáo từ ngay hình ảnh Giêrusalem Mới và Thành Phố của Thiên Chúa cũng như từ những thành phố đô thị hóa ngày nay. Thậm chí Harvey Cox cho rằng không có lý do gì mà người Kitô hữu lại không thể sử dụng những giấc mơ và ước vọng của công dân thành phố thuộc siêu xã hội “Utopia” như của Erewhon và Atlantis. Đó là những thành phố trong đó người ta bổ khuyết ước vọng tự do và giải phóng của thế giới tục hóa với tư tưởng quan hệ hỗ tương và sự tương tùy. Đó cũng là mô hình của một thành phố ra đời với một qui trình có định hướng, nhưng trong đó các mục tiêu còn bỏ lửng, chưa hoàn tất.[128] Ví dụ, nhiều chương trình hay đồ án của thành phố để lửng và mong mọi người có thể bổ sung theo thị hiếu hay góp ý. Sự tổ chức của thành phố trong hoàn cảnh đó thúc đẩy sự sáng tạo và nỗ lực của người dân. Nó không xuất phát từ chóp bưu.

h) Ý tưởng của thành phố tục hóa được nổi bật với tính trưởng thành và trách nhiệm. Nó không chấp nhận lối sống tùy thuộc của trẻ thơ ở mọi mức độ của xã hội nhưng nhấn mạnh đến những mô hình tương quan mới trong quan hệ hỗ tương của con người. Con người trong đô thị hóa đang cố gắng tìm ra cho mình một dạng hình sống phù hợp với sự tục hóa khi mà trật tự cổ xưa và mối liên hệ thánh thiêng của mô hình thời bộ tộc và nông thôn làng quê dần dần tan biến.

IX. THEO HARVEY COX, NIỀM HY VỌNG VÀO ĐỨC KITÔ TẠO RA NƠI LÒNG CỘNG ĐỒNG KITÔ MỘT LÒ SINH ĐỘNG KHÔNG NGỪNG TRONG THẾ GIỚI ĐÔ THỊ HÓA

Nhà thần học Harvey Cox cho rằng chúng ta có thể phát triển một biểu tượng về thành phố tục hóa mà không vi phạm biểu tượng Nước Thiên Chúa. Về phía cạnh chính trị, ông cho rằng chúng ta có thể chứng minh rằng ý niệm về thành phố tục hóa, trong khi trung thành với học thuyết về Nước Thiên Chúa, vẫn còn rộng mở và soi sáng chất men hiện tại của qui trình thay đổi xã hội.147 Đàng khác, từ khía cạnh thần học, nhìn lại thực tại cánh chung trong thành phố tục hóa, chúng ta có thể đem lại cái nhìn hòa điệu hơn trong ba phương hướng sau:

1. Không Có Mâu Thuẫn Giữa Thực Tại Nước Trời Và Thành Phố Tục Hóa Trong Công Việc Của Thiên Chúa Và Sự Hoàn Thành Trách Nhiệm Của Con Người

Hiển nhiên, có một thời148 con người hay nêu lên sự mâu thuẫn giữa thành phố tục hóa như là xây dựng bởi con người và Nước Trời là công trình của Thiên Chúa.

(i) Thật vậy, theo H. Cox, đó là một sự phản ứng cần thiết vì có một thời có một số nhà thần học[129] đi quá xa cho rằng Nước Trời là do sự cố gắng hiện thực của con người.[130] Họ đã đồng nhất ý tưởng về Nước Trời và khái niệm phát triển và cải thiện xã hội. Sự điều chỉnh ngược lại thì lại nhấn mạnh rằng Nước Trời duy nhất chính là do Thiên Chúa hiện thực và loại bỏ mọi hành động của con người. Tư tưởng này lại sa vào hướng đối nghịch bên kia.

Như thế, làm sao có được một thế quân bình giữa đòi hỏi của Nước Thiên Chúa và của thực tại trần thế? Các Kitô hữu có chỗ đứng giữa cộng đồng nhân loại đang lo việc xây dựng trần thế không? Hay họ phải quay lưng lại thế giới và tiến bước trên con đường khác biệt?[131]

(ii) Nhà thần học Amos Wilder,[132] trong tác phẩm tuyệt diệu “Cánh Chung và Luân Lý trong Giáo Huấn của Đức Giêsu”[133] chỉ ra rằng, chính vì Đức Giêsu đồng nhất cách thiết thân với Nước Trời nên điểm quân bình mà ta phải tìm là ở nơi chính con người của Ngài. “Đức Giêsu là Nước Trời. Ngài là biểu trưng, sự hóa thân và dấu hiệu trung tâm của nó.”[134] Nên vấn đề thần học đặt ra chính là vấn đề Kitô học. Vì thế, mọi vấn đề mà được diễn giải như là hành động của Thiên Chúa hay nhân bản phải được giải đáp trong sự qui chiếu vào con người Đức Giêsu. Nói cách khác, cả hai, những nền thần học xưa qui nhân và mới hướng thần về Nước Thiên Chúa đều phải được mời gọi đi vào giải đáp.[135] Không thể có biện chứng ở vấn nạn: Đức Giêsu là Thiên Chúa hay người? Phải chăng cuộc đời của Ngài biểu tỏ một hành động của Thiên Chúa cho con người hay lời giải đáp trọn vẹn của một con người cho Thiên Chúa? Theo Công Đồng Chalcedonia, vì chính Đức Giêsu hoàn toàn là Thiên Chúa và là người, nên mọi sáng kiến xuất phát từ Thiên Chúa cũng như sự đáp trả của con người cho Nước Trời đến, thì không thể phân ly được.

(iii) Trong ngôn ngữ của sự biến đổi xã hội, vấn đề đụng đến cho dù đó là lịch sử, và đặc biệt là cuộc cách mạng, thì đó vẫn là điều gì xảy ra cho con người hay là cái gì đó mà con người hành xử. Nhưng vấn đề đặt ra là, con người là chủ thể hay đối tượng của sự đổi thay xã hội?156 Tuy trong thực tế các nhà theo định mạng thuyết xã hội thì thường đấu tranh bảo vệ quyền tự do cá nhân trên cái đổi thay xã hội, ta vẫn thấy lời giải đáp thuyết phục nhất có lẽ là ở cả hai phía, và những cố gắng chỉ tập trung duy nhất vào một hay hai hướng đều đưa đến thất bại. Hiển nhiên, có lúc ta xông xáo đi bước trước. Nhưng có thời lịch sử nhấn chìm ta cho dù ta muốn chống trả lại.

(iv) Áp dụng vào thành phố tục hóa, sự hòa nhập của tục hóa và đô thị hóa đứng vững tại giao điểm của phong trào xã hội và sáng kiến con người, nơi con người thể hiện sự tự do không phải với bất kỳ giá gì, nhưng là chính do môi trường tương tác xã hội trong đó họ đang hoạt động và sống.

Thật vậy, tựa như vài nhà thần học giải thích thần tính của Đức Giêsu trong tính sẵn sàng của Ngài để đón nhận và thực hiện ý định của Thiên Chúa trên Ngài,157 cũng vậy thành phố tục hóa trở nên có ý nghĩa khi ở mọi nơi con người dám đón nhận trách nhiệm để hướng dẫn và sống với bao xu hướng hỗn loạn của thời đại họ. Gaudium et Spes đã nói lên tính trách nhiệm cụ thể này khi nhận định rằng ngày nay, nhất là với sự trợ giúp của khoa học và kỹ thuật con người đã và còn nới rộng không ngừng sự thống trị của mình gần như trên tất cả thiên nhiên... Do đó, ngày nay con người đã dùng sức cần lao tự cung ứng nhiều phẩm vật mà xưa kia họ mong đợi trước nhất nơi các quyền lực thần linh.158

(v) Nói tóm lại, Nước Thiên Chúa như là việc tập trung vào đời sống của Đức Giêsu Nazareth, xuất hiện như là một biểu lộ cao diệu và đầy đủ nhất cho sự cộng tác giữa Thiên Chúa và con người trong dòng lịch sử nhân loại:

Sự chiến đấu của chúng ta để tạo dạng cho đô thị tục hóa biểu lộ cung cách chúng ta trung thành đáp trả thực tại này trong đời sống chúng ta. 159

2) Không Có Mâu Thuẫn Giữa Thực Tại Nước Trời Luôn Kêu Gọi Hoán Cải Và Thành Phố Tục Hóa Thì Không

(i) Nhà thần học Amos Wilder cũng cho rằng Nước Trời xuất hiện một đàng, với những lời kêu gọi đến hoán cải trong việc từ bỏ một số điều nào đó và đàng khác, cũng phải biết đón nhận một cung cách mới làm môn đệ. Lối sống này kéo theo trước tiên một sự đoạn tuyệt với quá khứ, một từ bỏ triệt để đến mức nó có thể đòi hỏi cắt đứt mối dây gia đình và khước từ bổn phận hiếu thảo chôn cất.[136]

(ii) Schlatter, một nhà chú giải Tân Ước khác, nhấn mạnh đến khía cạnh cách mạng của đòi hỏi sau. Thật vậy, đó là một “điều không thể tưởng tượng nổi đối với não trạng Do Thái, một sự vấp phạm ghê gớm... nó phá vỡ mọi tập quán có thể còn ràng buộc người môn đệ.”161 Trước đòi hỏi của Nước Trời, con người phải chờ đợi sẵn sàng cắt bỏ mọi ràng buộc quá khứ cho dù có thể rất thân ái, hay bỏ qua một bên mọi giá trị cũ có thể là thánh thiêng để đi vào những hoạt động và trách nhiệm mới của Tin Mừng. Đây là một sự từ bỏ đích thực, dũng mãnh không yếu mềm và lãng mạn.

(iii) Trong thành phố tục hóa con người đương đại cũng bị đòi hỏi những ràng buộc và hy sinh tương tự trong nghề nghiệp mình, trong các giá trị phải chọn lựa và sự trung thành với bổn phận. Những chọn lựa này một đôi khi đi vào mâu thuẫn với tình cảm gia đình, người thân, bổn phận gia đình. Ai làm trong cơ quan từng có những trải nghiệm như thế. Và một đôi khi có sự đổ vỡ trong gia đình vì con người không hài hòa được giữa công việc và bổn phận gia đình.

3. Phải Chăng Nước Trời Thì Ở Bên Trên Lịch Sử Và Thành Phố Tục Hóa Thì Ở Bên Trong?

Vấn đề đặt ra khá cổ điển.162 Nước Trời sẽ đến một ngày nào đó trong tương lai hay nó đã đến? Thật ra lời của Đức Giêsu có thể được chú giải theo hai hướng trên. Những nhà chú giải Tân Ước thời nay cho rằng chúng ta phải vượt qua lối nhìn bế tắc này. Họ cho rằng chúng ta đặt vấn đề sai khi bàn cãi về cái tương lai phải đến đối với ngày cánh chung đã được thực hiện hay không. Thật ra, chúng ta phải nói đến một cánh chung đang trong tiến trình tự hiện thực như các nhà thần học chuyên môn Đức ngữ quen gọi. [137] Nói cách khác, ta có thể hiểu như các tác giả Tin Mừng mô tả, Nước Trời còn đang đến. Một cách rất khách quan, Nước Trời vẫn còn đang đem đến cho chúng ta một tình trạng xã hội mới hoàn toàn và mời gọi chúng ta loại bỏ cái cũ đã lỗi thời không còn năng lực để dám đón nhận điều gì khác hơn tự trong lòng xã hội.

X. MỘT NỀN THẦN HỌC VỀ SỰ BIẾN THỂ PHẢI ĐƯA ĐẾN MỘT SỰ CÁCH MẠNG? [138]

Khi nghiên cứu thế giới toàn cầu hóa với đặc điểm đô thị hóa và tục hóa, liệu chúng ta có thể rút tỉa từ đó một chất liệu khả dĩ đủ để có một nền tảng suy tư thần học?

Harvey Cox cho rằng bất kỳ một lý thuyết mang tính cách mạng nào đều phải biểu lộ bốn đặc tính thiết yếu sau: (1) Tính xúc tác: Phải nói được, tại sao hành động bây giờ là cần; (2)Tính nguyên thể tinh thần: [139] Phải giải thích tại sao có một số người tới nay không hành động và tiếp tục không hành động. Điều ta nói ở đây, đó là một tình trạng xã hội mang nguyên thể tính và một một đường lối chính trị hoàn toàn xơ cứng; (3) Một sự “tẩy tâm”:[140] đó là một cái nhìn tìm ra ý nghĩa để làm sao con người có thể thay đổi, làm sao kéo họ ra khỏi sự nguyên thể và khuyến khích họ hành động; giúp giải phóng con người khỏi mọi lực ngăn trở hành động; (4) Có khả năng thấu hiểu và thấy rằng có khi phải cần đến một tình trạng tựa như một khủng hoảng,[141] một biến cố mãnh liệt đủ khả năng làm đảo lộn trật tự sự vật và đưa con người đang tê liệt trong hành động trở lại hoạt động.

1. Trước Tiên Yếu Tố Xúc Tác Được Xuất Hiện

(i) Yếu tố này xuất hiện dưới một dạng phân ly mà các nhà tâm lý và kinh tế chuyên môn gọi là hố phân hóa đứt đoạn nguyên thể [142] hay một sự tụt hậu giữa hai lối sống, hai quan điểm, hai nền văn minh v. v... Lịch sử cung cấp cho ta nhiều điển hình: Ví dụ hai cuộc Cách Mạng Pháp (1789) và Nga (1917) đưa đến một sự lật đổ chế độ quân chủ: Nguyên do chính quần chúng nhân dân đã có một chuyển biến suy tư trong khi đó nhà vua và giới quí tộc cùng với một số các giáo sĩ đang ở trong tình trạng bảo thủ lạc hậu và đàn áp.

(ii) Ngày nay, hiển nhiên khi bước vào tk XXI, ta không thể vận dụng một cách máy móc cơ chế đã gây ra kiểu các cuộc cách mạng nói trên. Thật vậy, xã hội Thiên Chúa là một thế giới đô thị hóa trong đó lý trí con người trỗi vượt và sức mạnh của nó được thể hiện cao độ trong ngành công nghệ nano,[143] công nghệ thông tin, một công nghệ len lỏi vào mọi lãnh vực: hỗ trợ tuyệt diệu cho sự phát triển cao độ ngành tự động hóa, thúc đẩy ngành thiên văn vũ trụ làm một bước dài thật kỳ diệu khi con người đã phóng lên không gian những vệ tinh thiên văn như Hubble hay đài quan sát Chandra và vô số vệ tinh thăm dò khác để khám phá vũ trụ mênh mông, đồng thời đưa những con chip vào nội tạng con người để nghiên cứu vũ trụ li ti trong họ và sử dụng máy tính cực mạnh để’ xây dựng các bản đồ gien...

(iii) Rõ ràng những nghiên cứu về thế giới và con người càng sâu và càng xa như thế, đẩy con người rơi vào một “nền văn minh trong đó những cơ cấu chính trị cũng như những thiết chế văn hóa cũ không còn ứng phó kịp.”[144] Mặc dù vào một thời sự phân tích của Marxít tập trung trên mối liên hệ sâu sắc của hạ tầng kinh tế ảnh hưởng quan trọng lên thượng tầng chính trị đã giúp chúng ta phần nào thoát khỏi sự bối rối nêu trên, nhưng ngày nay vấn đề Thiên Chúa đặt ra mang một tầm cỡ đa dạng, phức tạp và quan trọng hơn nhiều.

(iv) Harvey Cox đã dùng một biểu tượng thật hay để gọi thành phố đô thị hóa của xu hướng Thiên Chúa: technopolis,[145] trong đó khía cạnh techno (kỹ thuật) biểu trưng cho nền tảng kỹ thuật trên đó thành phố tục hóa xây dựng, còn polis[146]gợi lên khía cạnh xã hội và văn hóa. Đó là một tính cách nhân bản đòi hỏi bất kỳ ai đang sống trong thành phố tục hóa phải nâng mình lên đến đó, nếu muốn sống “lành mạnh” trong đó. Thật vậy, cả hai gợi lên cho chúng ta sự căng thẳng tất yếu mà từ đó mọi sự thay đổi xã hội có thể xuất hiện. Trong thế giới Thiên Chúa rõ ràng chúng ta có cảm giác nghẹt thở về sự mất quân bình nghiêm trọng giữa những thành phần “kỹ thuật” và “chính trị” của technopolis. Đó chính là hố phân hóa đứt đoạn. Sự thách đố mà chúng ta phải trực diện đặt chúng ta phải cố dệt lên một bộ yên cương để có thể điều khiển và kiểm tra những con “nhân mã” kỹ thuật.[147]

(v) Để minh họa, chúng ta thử trở lại ở thế kỷ XX, thập niên 1960 đã được đánh giá như là một trong những thập niên bấp bênh mất quân bình, tuy đầy sáng tạo. Con người đã khai sinh một mô hình mới về thế giới. Thật vậy, hành tinh Đất như chợt bừng tỉnh sau một cơn choáng váng hão huyền. Con người như chợt (hay tái) khám phá ra thế giới của mình. Lần đầu tiên, toàn thế giới ý thức về cái mà con người gọi là Thế Giới Thứ Ba[148] với tất cả sự nghèo khổ đói kém thiếu thốn và các nước trong LHQ đã ngồi lại để quyết tâm xóa cái đói và giảm cái nghèo gây vấp phạm. Marshall McLuhan, một nhà xã hội học không ngơi nghỉ, loan báo phúc âm về một ngôi làng toàn cầu[149] kêu gọi phong trào những người trẻ thiện nguyện với balô trên vai đi cùng khắp trái đất để đem sự đóng góp nhỏ nhoi của họ cho những con người nghèo bớt khổ hơn.[150]

(vi) Nửa thế kỷ sau, Juan Somalia, Tổng Giám Đốc của ILO[151] khi cho rằng một Thiên Chúa chân thực là thiết yếu để có hòa bình, an ninh, công bằng xã hội và nhân phẩm thì vẫn nhìn nhận rằng trong lúc nền kinh tế toàn cầu tiến lên trước thì những thiết chế kinh tế và xã hội thì vẫn còn trì trệ theo sau. Theo ông, giúp cho những người nghèo có công việc làm ăn thì có cơ may xóa bớt hố ngăn cách và đứt đoạn giữa người giàu và người nghèo, và WB và ILO đã cùng cộng tác để nghiên cứu việc làm liên quan đến sự bình đẳng, di dân và lao động trẻ em.

(vii) Tương tự, trong bài báo cáo về quyền con người,[152] bà Shirin Ebadi, một nhà hoạt động xã hội người Ba Tư,[153] đấu tranh và lên tiếng cho người di dân, phụ nữ và trẻ em, đã cho một sự phân tích khá cụ thể để có thể giúp cho sự lấp đầy hố ngăn cách. Ebadi nhìn nhận WB[154] là một thiết chế quan trọng để giúp cho tiến trình này phát triển đúng hướng, cũng như giúp cho sự thịnh vượng, phát triển và dân chủ trải dài trên khắp cùng trái đất.[155] Bà không ngớt cổ võ cho các thành viên của WB cần thể hiện sự trách nhiệm phải giúp đỡ các đất nước này.* [156] Sự cộng tác toàn cầu là cần thiết để lấp đầy sự khác biệt và hố thẳm giữa minimum gồm các siêu tỉ phú và maximum của những người nghèo không kiếm đủ 2 USA/ngày. [157]

Theo bà, cho vay mượn và trợ cấp của các tổ chức phát triển như Ngân Hàng chỉ là một cách giúp người nghèo, nhưng còn phải đồng thời giáo dục và cổ võ cho nền dân chủ trong các đất nước nghèo này. Bà nhận định rằng, ở xứ có thể chế độc tài thì người nghèo ở trong hoàn cảnh bất thuận lợi vô cùng vì tất cả các nguồn lợi được sử dụng chỉ để tôn lên hoàn cảnh sống của giới ưu đãi. Bà lý luận rằng các chính phủ mất dân chủ khi nhận được sự vay mượn và tài trợ thì càng bạo dạn để lơ là nhân quyền...[158] Ebadi đã can đảm đưa ra một lời cảnh báo: Tất cả các nhà độc tài rồi phải bị hạ bệ, [159] và dân chúng xưa nay bị áp bức sẽ kết án những chính phủ và thiết chế bên ngoài đã giúp củng cố các chế độ độc tài này.[160]

(viii) Tại Việt Nam, cho đến 1986, não trạng “bao cấp” trông chờ vào nhà nước đã đến một lúc làm tê liệt mọi sáng tạo, ngăn trở sự phát triển ở mọi dạng, và đưa một nền kinh tế chỉ huy đến chỗ phá sản. Sự thay đổi hướng đi trong nhà nước từ giai đoạn Đổi Mới 1986 là một bước ngoặt quan trọng cho Việt Nam: Chấp nhận một nền kinh tế thị trường tự do theo hướng xã hội chủ nghĩa (!),[161] cải cách giáo dục với sự cố gắng đưa vào các mô hình giáo dục tiên tiến. Lần đầu tiên người ta nói đến một nền kinh tế tri thức với giá trị sản xuất theo lũy thừa.