Môi trường lao động trong xã hội Việt
Nam, một địa chỉ mới cho sứ vụ Phúc-âm-hóa
Lm. Giuse Đào Nguyên Vũ, S.J.
WHĐ, 21-05-2020 - Trong thời gian gần đây, người ta nhắc
nhiều đến những cảnh bảo về vấn nạn môi trường và biến đổi khí hậu, thế nên
Thông điệp Laudato Si' do Đức giáo hoàng Phanxicô ban hành gây được tiếng vang
và để lại nhiều âm hưởng thức thời đối với thế giới. Với người Công giáo,
Laudato Si' được đón nhận như tiếng nói ngôn sứ của vị mục tử Hội thánh hoàn vũ
đang đánh thức người đương thời trước thảm trạng đang đe dọa con người. Và ở Việt
Nam, Hội đồng Giám mục đã có nhiều hoạt động gây ý thức về trách nhiệm bảo vệ
môi trường; ở cấp giáo phận cũng có nhiều chương trình hưởng ứng phong trào
chăm sóc môi trường, cải thiện hoàn cảnh sống, v.v... Thế nhưng, khi hưởng ứng
tinh thần Laudato Si' chúng ta không chỉ dừng lại ở nỗ lực củng cố và bảo vệ
môi trường thiên nhiên mà thôi nhưng còn được mời gọi đi sâu vào “nguồn gốc
nhân bản của cuộc khủng hoảng sinh thái” (Ls, số 101) vì “con người cũng là những
thụ tạo của thế giới này, vui hưởng quyền được sống và hạnh phúc, được ban tặng
một phẩm giá độc nhất” (Ls, số 43). Với tâm tư đó, Đức giáo hoàng cũng thẳng thắn
chỉ ra những tác nhân của suy thoái sinh thái ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống
con người, trong đó có môi trường lao động vốn ảnh hưởng bởi mô hình kinh tế “kỹ
trị”.
Một mô hình kinh
tế kỹ trị “chấp nhận mọi tiến bộ trong công nghệ miễn là có lợi nhuận, mà không
quan tâm đến ảnh hưởng tiêu cực tiềm tàng của nó trên con người” (Ls, số 109)
là điều không thể chấp nhận được vì chuyên môn hóa trong công nghệ khiến cho sự
phát triển bấp bênh và khập khiễng (Ls, số 110), thiếu sự trân trọng đúng mực đến
phát triển con người toàn diện. Đức Phanxicô trích dẫn Hiến chế Mục vụ Gaudium
et Spes để nhấn mạnh đến trách nhiệm phải bảo vệ người lao động vì con người là
nguồn mạch, tâm điểm và mục đích của tất cả đời sống kinh tế và xã hội (Ls, số
127). “Mục tiêu rộng hơn là phải giúp họ có một cuộc sống tràn đầy nhân phẩm”
(Ls, số 128) qua những thành quả lao động chứ không chỉ biết nhắm đến mục đích
thu hoạch sản phẩm như một tiêu chí đánh giá thành phẩm. Khi sản phẩm là mục
đích duy nhất của sản xuất và thành phẩm được đặt lên trên nhân phẩm thì mô
hình đó không còn giữ được giá trị ưu việt vì nó tạo nên một nền văn hóa loại
trừ gây nên cuộc khủng hoảng lương tâm trong điều hành sản xuất. Phải chăng đây
cũng là điều trăn trở đối với người Công giáo trong sản xuất kinh doanh?
Việc cải thiện
môi trường thiên nhiên thì dễ vì có kinh phí là có thể thực hiện bất cứ ứng dụng
sinh thái nào, nhưng việc cải hóa môi trường lao động lại là một thách đố. “Con
người dường như không còn tin vào một tương lai hạnh phúc nữa; họ không còn tin
tưởng mù quáng vào một ngày mai tươi sáng dựa trên tình trạng hiện tại của thế
giới và những khả năng kỹ thuật” vì “người ta ý thức hơn về sự tiến bộ khoa học
và công nghệ không thể đánh đồng với sự tiến bộ của nhân loại và lịch sử” (Ls,
số 113). Một môi trường lao động nhân bản không thể lệ thuộc thuần túy vào kĩ
năng hiện đại nhưng phải được nuôi dưỡng bằng bản năng Kitô giáo vì “tình yêu
xã hội và sự dấn thân cho thiện ích chung là những biểu hiện tuyệt vời của lòng
bác ái” (Ls, số 231). Có một chủ doanh nghiệp người Công giáo đã từng tâm sự về
mô hình quản trị mà tôi tâm đắc: để có thể chăm lo cho đời sống công nhân, công
ty tổ chức bếp ăn tập thể cho toàn bộ nhân viên từ lãnh đạo công ty cho đến người
người bảo vệ xí nghiệp đều có thể gặp gỡ và chia sẻ với nhau trong từng bữa
cơm; để tận dụng chính sách phòng cháy chữa cháy đối với xí nghiệp theo quy định,
công ty đã cải tạo bồn chứa nước chữa cháy thành hồ bơi tập thể cho công nhân,
vừa đảm bảo nguồn nước dự trữ lại vừa có thể tạo một mô hình thể thao tiết kiệm.
Thánh Gioan Phaolô II đã khẳng định rằng người lao động được quyền “nghỉ ngơi xứng
hợp, và được quyền hưởng một môi trường làm việc trong lành để bảo vệ sức khỏe
thể lý và đời sống luân lý của mình” (Laborem
Exercens, số 19).
Trong thực tế,
môi trường lao động hiện nay rất đáng báo động. Có đi thực địa đời sống của anh
chị em công nhân ở chung quanh các khu công nghiệp trong nước và lao động ở
ngoài nước mới thấy đời sống con người đang bị đe dọa một cách trầm trọng cả về
thể lý lẫn luân lý. Ở trong nước, mặt bằng lương thấp so với khung thị trường
cao dẫn đến tình trạng “sống thấp”. Người lao động phải ở chung phòng thuê chật
chội thiếu thốn, điều kiện sinh hoạt không đảm bảo vệ sinh, đồng lương không đủ
trang trải những sản phẩm sạch có nguồn gốc ở siêu thị nên phải tạm tiêu ở đầu
đường cuối chợ dẫn đến một tương lai bị suy yếu thể lực và suy nhược thể lý sẽ ảnh
hưởng đến việc sinh sản và đời sống cao niên. Cuộc sống chung đụng giữa những
người trẻ, có khi khác giới tính, đẩy đến những cạm bẫy về mặt luân lý và đạo đức
mà sức non tuổi kém không cưỡng lại được để giữ mình. Đối với đời sống người
lao động ngoài nước cũng chỉ nhỉnh hơn lao động trong nước về mức lương căn bản
so theo thị trường và mức sống của nước sở tại; tuy nhiên, gánh nặng tiền vay
và chi phí cho việc đầu tư một hồ sơ lao động ngoài nước luôn là nỗi ám ảnh
khôn nguôi khiến đồng lương ngoại tệ không đủ tạo lực để có được một cuộc sống ổn
định hơn. Hầu hết những công việc tại các xí nghiệp dành cho người lao động Việt
Nam ở nước ngoài là những việc ẩn chứa nhiều rủi ro, chuyên môn thấp, tai nạn
lao động cao. Cứ hỏi bất cứ một di dân Công giáo nào từ các chương trình xuất
khẩu lao động trở về sẽ nếm được ngay vị đắng của đời di dân.
Đứng trước thực tế
đó, đâu là những động lực có thể đóng góp vào việc cải hóa môi trường lao động?
Thiển nghĩ, có 3 động lực chủ đạo: nền tảng giáo huấn của Hội thánh, thiện chí
cá nhân và quyết tâm của tập thể.
Hội thánh tại Việt
Nam đang tiến bước với chủ đề mục vụ “Tân Phúc-Âm-hóa đời sống xã hội”, với quyết
tâm sống giá trị Phúc Âm của Chúa Giêsu trong hoàn cảnh sống của từng người với
tâm thế “thương xót như Chúa Cha” trong Năm Thánh Lòng Thương Xót. Nếu từng cá
nhân tín hữu có thiện chí góp phần vào đời sống mục vụ chung của Hội thánh thì
chắc chắn đời sống đức ái của từng người sẽ có sức lan tỏa trong môi trường của
riêng mình. “Không một hệ thống nào có thể hoàn toàn ngăn chặn sự mở lòng của
chúng ta đối với điều thiện hảo, chân thật và tuyệt mỹ, hoặc ngăn chặn khả năng
Thiên Chúa ban cho chúng ta để đáp trả ân sủng của Ngài đang hoạt động trong
đáy sâu tâm hồn” (Ls, số 205). Một cách hiệu quả, các nhà lãnh đạo trong các
đơn vị kinh doanh có thể chủ động nhìn lại quy trình sản xuất và vận hành của
mình để gạn lọc những yếu tố đang phá vỡ môi trường lao động theo tiêu chuẩn
Kitô giáo, quyết tâm cải hóa và củng cố tập thể nhân sự do mình có trách nhiệm
điều hành được vận hành đúng tâm thức của đức tin. Hơn thế nữa, Kinh Năm Thánh
Lòng Thương Xót luôn nhắc nhớ chúng ta về “ánh mắt yêu thương” của Chúa đã giúp
con người thoát vòng nô lệ vật chất và hạnh phúc chóng qua, “ánh mắt yêu
thương” đó luôn mời gọi chúng ta chiêm ngắm và trở nên chính đôi mắt yêu thương
của Chúa đối với con người, nhất là những ai đang chịu nhiều thiệt thòi trong
cuộc sống cần sự thấu cảm của chúng ta. Và như thế, việc cải hóa và chăm sóc
môi trường lao động không chỉ dừng lại ở việc chỉnh đốn hệ thống và cơ sở nhưng
con là cuộc canh tân tâm thế trong tương quan giữa con người với con người vốn
là anh chị em của nhau trong đại gia đình của Thiên Chúa.
Một doanh nghiệp
được điều hành bằng tình thương, vận hành với lòng nhân, và thực hành các định
hướng phát triển nhân phẩm, chứ không thuần túy “kỹ trị” bằng sản phẩm, sẽ tạo
nên một môi trường lao động thăng tiến công bình phù hợp với đức ái Kitô giáo
vì “kinh doanh là một ơn gọi cao quý khi theo định hướng tạo ra sự giàu có và cải
thiện thế giới, nó có thể là một nguồn thịnh vượng dồi dào” cho cộng đồng nếu
việc kinh doanh “tạo ra việc làm như một phần thiết yếu của sự phục vụ công
ích” (Ls, số 129).
Với quyết tâm
cùng với Hội thánh “chăm sóc ngôi nhà chung” của gia đình nhân loại theo tinh
thần Laudato Si', Ủy ban Bác ái Xã hội và Ủy ban Mục vụ Di dân trực thuộc Hội đồng
Giám mục Việt Nam đang cùng triển khai mô hình kinh doanh “không-vì-lợi nhuận”
(Not for profit) với pháp nhân kinh tế hợp lệ và hoạt động minh bạch, tạo điều
kiện hỗ trợ cho những người trẻ có giới hạn học vấn và tay nghề đạt điều kiện
khởi nghiệp thông qua quý Cha đặc trách Mục vụ Di dân của 26 giáo phận. Mô hình
mô hình kinh doanh “không-vì-lợi nhuận” là một trong nhiều quyết tâm xây dựng
môi trường lao động công bằng, nhân ái, trung thực, hiệu quả; đóng góp cho xã hội
địa phương một nguồn lực lao động trẻ “có tài có tâm” đáp ứng tầm cao của nhu cầu
đô thị đang ngày càng khắc nghiệt.
Kiến tạo một môi
trường lao động theo giáo huấn của Hội thánh Chúa là lời ca Laudato Si': Lạy
Chúa của con, chúc tụng Chúa.
Trích Tập san Hiệp Thông / HĐGMVN Số 96 (tháng 9 & 10 năm 2016)
