Kỷ niệm 204 năm ngày Dòng Tên được tái lập (07/08/1814), tại sao Dòng bị giải thể?
Theo Ignacio Echaniz, S.J., tác giả
cuốn “Passion and Glory”, Dòng Tên đã trải qua hai mùa xuân – hạ rực rỡ với sự phát
triển lớn mạnh không ngừng. 233 năm (1540 – 1773), Dòng đã đạt đến con số 23000
thành viên[1] và
vô vàn những thành tựu lớn nhỏ rải đều trên khắp các phương diện như giáo dục,
truyền giáo, suy tư thần học… Nhưng từ năm 1773, Dòng rơi vào một mùa đông ảm
đạm và tan thương, một mùa đông dài 41 năm (1773 – 1814) khi Dòng “được” giải
thể bởi chính Mẹ Giáo Hội. Vậy đâu là nguyên nhân dẫn đến điều này?
Một trong những nguyên nhân sâu xa
khiến Dòng bị giải thể là những chống đối trên bình diện tư tưởng mà chủ yếu là
não trạng duy lý của châu Âu lúc bấy giờ. Bắt nguồn từ René Descartes, người
khởi xướng với tác phẩm Phương Pháp Luận (Discourse on the Method of Rightly
Conducting Reason) năm 1637. Thêm vào đó là phát minh khoa học thực nghiệm của
Isaac Newton giữa thế kỷ 17. Dần dà, Dòng thích nghi và ứng dụng những học
thuyết và phát minh mới mẻ đó vào chương trình giảng dạy của mình.[2] Thay
vì thái độ duy tín hay duy siêu nhiên, Dòng giảng dạy một thứ nhân bản đề cao
lý trí tự nhiên. Khi vượt quá giới hạn, thái độ này trở thành não trạng duy lý.
Đây sẽ là cớ cho những kẻ thù ghét Dòng chống đối về sau. Không những trong nội
bộ Dòng, não trạng duy lý còn khai sinh nhiều học thuyết khắp Châu Âu. Tiêu
biểu như thuyết duy nghiệm ở Anh của Francis Bacon, chủ nghĩa tự do dẫn đến
việc bài tôn giáo ở Pháp với Diderot, Voltaire và Montesquieu… những người muốn
giải phóng lý trí con người khỏi sự kìm kẹp của tôn giáo, ở đây là Kitô giáo.
Thêm vào đó là trào lưu triết học ánh sáng phát xuất từ Đức, có Leibniztz với
chủ nghĩa duy lý và nhiên thần, phủ nhận mọi mặc khải siêu nhiên, xây dựng tôn
giáo trên lý trí con người.[3] Có
thể nói não trạng duy lý, hay còn gọi là trào lưu ánh sáng của kỷ nguyên lý trí
đã âm ỉ khắp Châu Âu từ giữa thế kỷ 17 đến thế kỷ 18, muốn tấn công đức tin
truyền thống và coi Dòng như mục tiêu đầu tiên cần tiêu diệt. Với sự phát triển
nhảy vọt và quá nhanh về tư tưởng của xã hội bấy giờ, Dòng Tên thiếu tài, thiếu
lực, không thể bắt kịp trong việc đương đầu và chống trả, nhằm bảo vệ Giáo Hội
cũng như bảo vệ chính Dòng.[4]
Ngoài não trạng duy lý, Dòng còn là
mục tiêu cần phải đạp đổ của những lạc thuyết trong Giáo Hội. Từ khi thành lập,
Dòng Tên luôn trung thành với Giáo Hội trong việc bảo vệ và truyền bá đức tin
chính thống. Dòng đứng ra tranh luận và hết sức chống lại những tư tưởng lầm
lạc xuất hiện trong Giáo Hội. Thế nên việc Dòng trở thành tấm bia đỡ đạn là
điều không thể tránh khỏi. Trong số những lạc thuyết đó phải kể đến chủ thuyết
Jansen. Những người ủng hộ lạc thuyết này, tiêu biểu như Antoine Arnauld,
Pascal và Quesnel đã phản kháng Tòa Thánh và sinh lòng thù ghét đối với Dòng
Tên. Lạc thuyết thứ hai ảnh hưởng không ít là chủ thuyết Giáo hội Pháp tự trị,
muốn có cả thế quyền lẫn thần quyền trên Giáo Hội Pháp. Dòng Tên đã luôn bênh
vực sự hiệp nhất của Giáo Hội nên mặc nhiên bị nhiều nhà chính trị Châu Âu lây
nhiễm chủ trương Pháp giáo coi là thù nghịch.[5] Chính
những sự thù ghét này cũng là nguyên nhân gây ra sức ép chính trị của các nước
châu Âu lên Tòa Thánh, buộc phải giải thể Dòng sau này.
Nguyên nhân thứ hai dẫn đến việc
giải thể Dòng Tên là sự giải thể từng phần trên các nước Châu Âu. Việc giải thể
diễn ra theo trình tự bốn giai đoạn tách biệt nhưng với cùng một động cơ đã gây
nên hiệu ứng dây chuyền […]. Đó là “thành quả” của nhiều con người: các vua và
thủ tướng, các giáo hoàng và giáo sĩ […], và còn do một người phụ nữ tên Madame
Pompadour.[6] Trình
tự diễn tiến bốn giai đoạn: Thứ nhất là ở Lisbon, Bồ Đào Nha năm 1759 với nguyên
nhân chủ chốt thuộc về thủ tướng Pombal, một người có tài quản trị, có năng lực
nhưng cứng rắn và thậm chí tàn nhẫn[7],
là người ủng hộ chủ nghĩa tự do, chủ nghĩa quốc gia, bài giáo sĩ.[8] Chính
ông đã tác động lên vua José I dẫn đến việc giải thể Dòng tại đây. Giai đoạn
hai diễn ra ở Paris, Pháp năm 1762 với nguyên nhân chính đến từ nghị viện Paris
và bà hầu tước Pompadour. Hai mối âm mưu phá hoại Dòng ở Pháp là những kẻ theo
chủ thuyết Jansen và những nhà học thuyết của thời đại khai sáng mà Voltaire đã
ví von: “làm sao thoát khỏi bầy cáo nếu tôi (Giê-su hữu) bị ném vào giữa bầy
sói?”[9] Khởi
đi từ vụ án của Lavalette khiến Dòng phải lãnh sự trả đũa về dân sự của nghị
viện, Pompadour – người theo chủ thuyết Jansen đã lợi dụng thời cơ để tấn công
Dòng. Tiếp đó là một cuộc “tàn sát” về giáo thuyết của Dòng do nghị viện Paris
khởi xướng.[10] Cuối
cùng, dưới áp lực của thủ tướng Choiseul và bà hầu tước Pompadour, vua Louis XV
quyết định giải thể Dòng tại Pháp. Giai đoạn ba diễn ra ở Madrid, Tây Ban Nha
năm 1767 do tác động chính yếu của thủ tướng Aranda đối với vua Carlos III.
Dòng cũng đã bị giải thể ở những thuộc quốc Hai Sicilia, công quốc Parma và
Piacenza. Có thể nói những bước “chết từng phần” của Dòng ở ba vương quốc được
kể trên đây vừa là dấu hiệu, vừa là sự hủy hoại từ từ lan đến toàn thân Dòng.
Một thân thể mất dần các chi thể quan trọng sẽ yếu dần đi, và cái chết chỉ còn
là vấn đề thời gian.
Giai đoạn bốn diễn ra ở Roma, Ý, năm
1773 cũng là lúc và là nơi hàm chứa nguyên nhân trực tiếp của việc Dòng bị giải
thể. Đó là sức ép chính trị mà các nước châu Âu dưới quyền trị vì của các
vị vua dòng họ Bourbon tác động lên Tòa Thánh. Các cường quốc dùng chiêu bài
“hoặc nó, hoặc tôi” để gây áp lực cho Tòa Thánh. Dòng Tên và các quốc gia này,
chỉ một trong hai tồn tại theo nghĩa thuộc về Giáo Hội. Có thể thấy rằng đây
chỉ là bước một trong tiến trình giải thoát khỏi Giáo Hội của các nước chịu ảnh
hưởng của trào lưu ánh sáng, những con người khao khát tự do. Nếu Dòng
Tên, “con chó giữ nhà” hay “tấm bia chống đạn” cho Giáo Hội bị hủy diệt,
thì trước sau chính Giáo Hội cũng tiêu tùng. Như Voltaire đã nói: “Tiêu diệt
được Dòng Tên là tiêu diệt được Giáo Hội.”[11] Tuy
nhiên, việc Dòng bị giải thể, trực tiếp nhất vẫn là do Tòa Thánh, cụ thể là mật
viện và Đức Thánh Cha Clêmentê XIV. Ở đây không xét đến tính chất đúng sai, chỉ
xét đến tính trực tiếp tuyệt đối của sự việc. Vì không ai ngoài Giáo Hội có thể
giải thể Dòng toàn diện, vì Dòng là con cái Giáo Hội và Dòng chỉ tùng phục một
mình Giáo Hội mà thôi.
Jos.
Nguyễn Minh Vương
Nguồn: dongten.net
[1] cf.
Hoàng Sóc Sơn, S.J., Dòng Tên Sử Lược,
p. 177.
[2] cf.
William V. Bangert, S.J., A History of The Society of
Jesus (Missouri, USA: Institute of Jesuit Sources, Fusz
Memorial, St. Louis University, 1986), pp. 180 – 181.
[3] cf.
Hoàng Sóc Sơn, S.J., op.cit, pp. 155 –
157.
[4] cf.
William V. Bangert, S.J., op.cit, p. 361.
[5] cf.
Hoàng Sóc Sơn, S.J., op.cit, p. 163.
[6] cf.
Ignacio Echaniz, S.J., Passion and Glory (Anand,
Gujarat, India: Gujarat Sahitya Prakash, 1999), p. 97
[7] Ibid., p.
99.
[8] Hoàng
Sóc Sơn, S.J., op.cit, p. 164.
[9] Ignacio
Echaniz, S.J., op.cit., p.
120.
[10] Hoàng
Sóc Sơn, S.J., op.cit, p. 168.
[11] Hoàng
Sóc Sơn, S.J., op.cit, p. 163.
[12] Hiến Chương Dòng Tên, Định Thức Thể Chế số 1
- Các Nữ tu Bác ái giúp phụ nữ ở Camerun chống lại nghèo đói, mại dâm và bệnh tật ( 25/03/2024)
- Miền Amazon: Niềm hy vọng và niềm an ủi của Chúa Kitô trên một con tàu ( 18/03/2024)
- Nữ tu đáp lại lời mời gọi thực thi công bằng xã hội ( 04/03/2024)
- Các nữ tín hữu thời Giáo hội sơ khai đóng góp tích cực vào việc xây dựng Giáo hội ( 26/02/2024)
- Những “Giáo Mẫu” của thế kỷ thứ 4 ( 21/02/2024)
- Một thoáng nhìn thần học về đời sống Thánh hiến, từ Công đồng Vatican II đến nay ( 06/02/2024)
- Đoàn sủng và hiệp hành trong truyền giáo ( 17/11/2023)
- Các tu sĩ chia sẻ về đời sống tu dòng và tính hiệp hành ( 14/11/2023)
- Giải đáp thắc mắc cho người trẻ: Bài 103 - Người tu sĩ đồng tính ( 09/10/2023)
- Giải đáp thắc mắc cho người trẻ: Bài 102 - Ấp ủ ơn gọi ( 04/10/2023)